كار كى‏ كاوس به شهر بربرستان و ديگر داستانها

          از ان پس چنين كرد كاوس راى            كه در پادشاهى بجنبد ز جاى‏

         از ايران بشد تا بتوران و چين            گذر كرد ازان پس بمكران زمين‏

         ز مكران شد آراسته تا زره            ميانها نديد ايچ رنج از گره‏

         پذيرفت هر مهترى باژ و ساو            نكرد آزمون گاو با شير تاو

         چنين هم گرازان ببربر شدند            جهانجوى با تخت و افسر شدند

         شه بربرستان بياراست جنگ            زمانه دگرگونه‏تر شد برنگ‏

         سپاهى بيامد ز بربر برزم            كه برخاست از لشكر شاه بزم‏

         هوا گفتى از نيزه چون بيشه گشت            خور از گرد اسپان پر انديشه گشت‏

         ز گرد سپه پيل شد ناپديد            كس از خاك دست و عنان را نديد

         بزخم اندر آمد همى فوج فوج            بران سان كه بر خيزد از آب موج‏

         چو گودرز گيتى بران گونه ديد            عمود گران از ميان بر كشيد

         بزد اسپ با نامداران هزار            ابا نيزه و تير جوشن گذار

         بر آويخت و بدريد قلب سپاه            دمان از پس اندر همى رفت شاه‏

         تو گفتى ز بربر سوارى نماند            بگرداندرون نيزه دارى نماند

         بشهر اندرون هر كه بد سالخورد            چو برگشته ديدند باد نبرد

         همه پيش كاوس شاه آمدند            جگر خسته و پر گناه آمدند

         كه ما شاه را چاكر و بنده‏ايم            همه باژ را گردن افگنده‏ايم‏

         بجاى درم زرّ و گوهر دهيم            سپاسى ز گنجور بر سر نهيم‏

         ببخشود كاوس و بنواختشان            يكى راه و آيين نو ساختشان‏

         و زان جايگه بانگ سنج و دراى            بر آمد ابا ناله كرّه ناى‏

         چو آمد بر شهر مكران گذر            سوى كوه قاف آمد و باختر

         چو آگاهى آمد بريشان ز شاه            نيايش كنان بر گرفتند راه‏

         پذيره شدندش همه مهتران            بسر بر نهادند باژ گران‏

         چو فرمان گزيدند بگرفت راه            بى‏آزار رفتند شاه و سپاه‏

         سپه را سوى زابلستان كشيد            بمهمانى‏ء پور دستان كشيد

         ببد شاه يك ماه در نيمروز            گهى رود و مى خواست گه باز و يوز

         برين بر نيامد بسى روزگار            كه بر گوشه گلستان رست خار

         كس از آزمايش نيابد جواز            نشيب آيدش چون شود بر فراز

         چو شد كار گيتى بران راستى            پديد آمد از تازيان كاستى‏

         يكى با گهر مرد با گنج و نام            درفشى برافراخت از مصر و شام‏

         ز كاوس كى روى برتافتند            در كهترى خوار بگذاشتند

         چو آمد بشاه جهان آگهى            كه انباز دارد بشاهنشهى‏

         بزد كوس و برداشت از نيمروز            سپه شاد دل شاه گيتى فروز

         همه بر سپرها نبشتند نام            بجوشيد شمشيرها در نيام‏

         سپه را ز هامون بدريا كشيد            بدان سو كجا دشمن آمد پديد

         بى‏اندازه كشتى و زورق بساخت            بر آشفت و بر آب لشكر نشاخت‏

         همانا كه فرسنگ بودى هزار            اگر پاى با راه كردى شمار

         همى راند تا در ميان سه شهر            ز گيتى برين گونه جويند بهر

         بدست چپش مصر و بربر براست            زره در ميانه بر آن سو كه خواست‏

         به پيش اندرون شهر هاماوران            بهر كشورى در سپاهى گران‏

         خبر شد بديشان كه كاوس شاه            بر آمد ز آب زره با سپاه‏

         هم آواز گشتند يك با دگر            سپه را سوى بربر آمد گذر

         يكى گشت چندان يل تيغ زن            به بربرستان در شدند انجمن‏

         سپاهى كه دريا و صحرا و كوه            شد از نعل اسپان ايشان ستوه‏

         نبد شير درّنده را خوابگاه            نه گور ژيان يافت بر دشت راه‏

         پلنگ از بر سنگ و ماهى در آب            هم اندر هوا ابر و پرّان عقاب‏

         همى راه جستند و كى بود راه            دد و دام را بر چنان رزمگاه‏

         چو كاوس لشكر بخشكى كشيد            كس اندر جهان كوه و صحرا نديد

         جهان گفتى از تيغ و ز جوشن است            ستاره ز نوك سنان روشن است‏

         ز بس خود زرّين و زرّين سپر            بگردن بر آورده رخشان تبر

         تو گفتى زمين شد سپهر روان            همى بارد از تيغ هندى روان‏

         ز مغفر هوا گشت چون سندروس            زمين سربسر تيره چون آبنوس‏

         بدرّيد كوه از دم گاودم            زمين آمد از سمّ اسپان بخم‏

         ز بانگ تبيره به بربرستان            تو گفتى زمين گشت لشكرستان‏

         بر آمد ز ايران سپه بوق و كوس            برون رفت گرگين و فرهاد و طوس‏

         و زان سوى گودرز كشواد بود            چو گيو و چو شيدوش و ميلاد بود

         فگندند بر يال اسپان عنان            بزهر آب دادند نوك سنان‏

         چو بر كوهه زين نهادند سر            خروش آمد و چاك چاك تبر

         تو گفتى همى سنگ آهن كنند            و گر آسمان بر زمين برزنند

         بجنبيد كاوس در قلب‏گاه            سپاه اندر آمد به پيش سپاه‏

         جهان گشت تارى سراسر ز گرد            بباريد شنگرف بر لاژورد

         تو گفتى هوا ژاله بارد همى            به سنگ اندرون لاله كارد همى‏

         ز چشم سنان آتش آمد برون            زمين شد بكردار درياى خون‏

         سه لشكر چنان شد ز ايرانيان            كه سر باز نشناختند از ميان‏

         نخستين سپهدار هاماوران            بيفگند شمشير و گرز گران‏

         غمى گشت و ز شاه زنهار خواست            بدانست كان روزگار بلاست‏

         به پيمان كه از شهر هاماوران            سپهبد دهد ساو و باژ گران‏

         ز اسپ و سليح و ز تخت و كلاه            فرستد بنزديك كاوس شاه‏

         چو اين داده باشد برو بگذرد            سپاهش بر و بوم او نسپرد

         ز گوينده بشنيد كاوس كى            برين گفتها پاسخ افگند پى‏

         كه يك سر همه در پناه منيد            پرستنده تاج و گاه منيد

باز آمدن كاوس به ايران زمين و گسى كردن رستم را

چو كاوس در شهر ايران رسيد            ز گرد سپه شد هوا ناپديد

         بر آمد همى تا بخورشيد جوش            زن و مرد شد پيش او با خروش‏

         همه شهر ايران بياراستند            مى و رود و رامشگران خواستند

         جهان سربسر نو شد از شاه نو            ز ايران بر آمد يكى ماه نو

         چو بر تخت بنشست پيروز و شاد            در گنجهاى كهن برگشاد

         ز هر جاى روزى دهان را بخواند            بديوان دينار دادن نشاند

         بر آمد خروش از در پيل تن            بزرگان لشكر شدند انجمن‏

         همه شادمان نزد شاه آمدند            بران نامور پيشگاه آمدند

         تهمتن بيامد بسر بر كلاه            نشست از بر تخت نزديك شاه‏

         سزاوار او شهريار زمين            يكى خلعت آراست با آفرين‏

         يكى تخت پيروزه و ميش‏سار            يكى خسروى تاج گوهرنگار

         يكى دست زربفت شاهنشهى            ابا ياره و طوق و با فرّهى

         صد از ماهرويان زرّين كمر            صد از مشك مويان با زيب و فر

         صد از اسپ با زين و زرّين ستام            صد استر سيه موى و زرّين لگام‏

         همه بارشان ديبه خسروى            ز چينى و رومى و از پهلوى‏

         ببردند صد بدره دينار نيز            ز رنگ و ز بوى و ز هر گونه چيز

         ز ياقوت جامى پر از مشك ناب            ز پيروزه ديگر يكى پر گلاب‏

         نوشته يكى نامه بر حرير            ز مشك و ز عنبر ز عود و عبير

         سپرد اين بسالار گيتى فروز            بنوّى همه كشور نيمروز

         چنان كز پس عهد كاوس شاه            نباشد بران تخت كس را كلاه‏

         مگر نامور رستم زال را            خداوند شمشير و گوپال را

         از آن پس برو آفرين كرد شاه            كه بى‏تو مبيناد كس پيشگاه‏

         دل تاج داران بتو گرم باد            روانت پر از شرم و آزرم باد

         فرو برد رستم ببوسيد تخت            بسيچ گذر كرد و بربست رخت‏

         خروش تبيره بر آمد ز شهر            ز شادى بهر كس رسانيد بهر

         بشد رستم زال و بنشست شاه            جهان كرد روشن بآيين و راه‏

         بشادى بر تخت زرّين نشست            همى جور و بيداد را در ببست‏

         زمين را ببخشيد بر مهتران            چو باز آمد از شهر مازندران‏

         بطوس آن زمان داد اسپهبدى            بدو گفت از ايران بگردان بدى‏

         پس آنگه سپاهان بگودرز داد            و را كام و فرمان آن مرز داد

         و زان پس بشادى و مى دست برد            جهان را نموده بسى دستبرد

         بزد گردن غم بشمشير داد            نيامد همى بر دل از مرگ ياد

         زمين گشت پر سبزه و آب و نم            بياراست گيتى چو باغ ارم‏

         توانگر شد از داد و از ايمنى            ز بد بسته شد دست اهريمنى‏

         بگيتى خبر شد كه كاوس شاه            ز مازندران بستد آن تاج و گاه‏

         بماندند يك سر همه زين شگفت            كه كاوس شاه اين بزرگى گرفت‏

         همه پاك با هديه و با نثار            كشيدند صف بر در شهريار

         جهان چون بهشتى شد آراسته            پر از داد و آگنده از خواسته‏

         سر آمد كنون رزم مازندران            به پيش آورم جنگ هاماوران‏

جنگ كاوس با شاه مازندران

          چو آگاهى آمد بكاوس شاه            كه تنگ اندر آمد ز ديوان سپاه‏

         بفرمود تا رستم زال زر            نخستين بران كينه بندد كمر

         بطوس و بگودرز كشوادگان            بگيو و بگرگين آزادگان‏

         بفرمود تا لشكر آراستند            سنان و سپرها بپيراستند

         سراپرده شهريار و سران            كشيدند بر دشت مازندران‏

         ابر ميمنه طوس نوذر بپاى            دل كوه پر ناله كرّ ناى‏

         چو گودرز كشواد بر ميسره            شده كوه آهن زمين يك سره‏

         سپهدار كاوس در قلبگاه            ز هر سو رده بر كشيده سپاه‏

         بپيش سپاه اندرون پيل تن            كه در جنگ هرگز نديدى شكن‏

         يكى نامدارى ز مازندران            بگردن برآورده گرز گران‏

         كه جويان بدش نام و جوينده بود            گراينده گرز و گوينده بود

         بدستورى شاه ديوان برفت            به پيش سپهدار كاوس تفت‏

         همى جوشن اندر تنش بر فروخت            همى تفّ تيغش زمين را بسوخت‏

         بيامد بايران سپه برگذشت            بتوفيد از آواز او كوه و دشت‏

         همى گفت با من كه جويد نبرد            كسى كو بر انگيزد از آب گرد

         نشد هيچكس پيش جويان برون            نه رگشان بجنبيد در تن نه خون‏

         بآواز گفت آن زمان شهريار            بگردان هشيار و مردان كار

         كه زين ديوتان سر چرا خيره شد            از آواز او رويتان تيره شد

         ندادند پاسخ دليران بشاه            ز جويان بپژمرد گفتى سپاه‏

         يكى بر گراييد رستم عنان            بر شاه شد تاب داده سنان‏

         كه دستور باشد مرا شهريار            شدن پيش اين ديو ناسازگار

         بدو گفت كاوس كين كار تست            از ايران نخواهد كس اين جنگ جست‏

         چو بشنيد ازو اين سخن پهلوان            بيامد بكردار شير ژيان‏

         بر انگيخت رخش دلاور ز جاى            بچنگ اندرون نيزه سرگراى‏

         بآورد گه رفت چون پيل مست            يكى پيل زير اژدهايى بدست‏

         عنان را بپيچيد و بر خاست گرد            ز بانگش بلرزيد دشت نبرد

         بجويان چنين گفت كاى بد نشان            بيفگنده نامت ز گردنكشان‏

         كنون بر تو بر جاى بخشايش است            نه هنگام آورد و آرامش است‏

         بگريد ترا آنك زاينده بود            فزاينده بود ار گزاينده بود

         بدو گفت جويان كه ايمن مشو            ز جويان و از خنجر سر در و

         كه اكنون بدرّد جگر مادرت            بگريد بدين جوشن و مغفرت‏

         چو آواز جويان برستم رسيد            خروشى چو شير ژيان بركشيد

         پس پشت او اندر آمد چو گرد            سنان بر كمربند او راست كرد

         بزد نيزه بر بند درع و زره            زره را نماند ايچ بند و گره‏

         ز زينش جدا كرد و برداشتش            چو بر بابزن مرغ برگاشتش‏

         بينداخت از پشت اسپش بخاك            دهان پر ز خون و زره چاك چاك‏

         دليران و گردان مازندران            بخيره فرو ماندند اندران‏

         سپه شد شكسته دل و زرد روى            بر آمد ز آوردگه گفت و گوى‏

         بفرمود سالار مازندران            بيك سر سپاه از كران تا كران‏

         كه يك سر بتازيد و جنگ آوريد            همه رسم و راه پلنگ آوريد

         بر آمد ز هر دو سپه بوق و كوس            هوا نيلگون شد زمين آبنوس‏

         چو برق درخشنده از تيره ميغ            همى آتش افروخت از گرز و تيغ‏

         هوا گشت سرخ و سياه و بنفش            ز بس نيزه و گونه گونه درفش‏

         زمين شد بكردار درياى قير            همه موجش از خنجر و گرز و تير

         دوان بادپايان چو كشتى بر آب            سوى غرق دارند گويى شتاب‏

         همى گرز باريد بر خود و ترگ            چو باد خزان بارد از بيد برگ‏

         بيك هفته دو لشكر نامجوى            بروى اندر آورده بودند روى‏

         بهشتم جهاندار كاوس شاه            ز سر بر گرفت آن كيانى كلاه‏

         بپيش جهاندار گيهان خداى            بيامد همى بود گريان بپاى‏

         ازان پس بماليد بر خاك روى            چنين گفت كاى داور راست گوى‏

         برين نرّه ديوان بى‏بيم و باك            تويى آفريننده آب و خاك‏

         مرا ده تو پيروزى و فرّهى             بمن تازه كن تخت شاهنشهى‏

         بپوشيد ازان پس بمغز سرش            بيامد بر نامور لشكرش‏

         خروش آمد و ناله كرّ ناى            بجنبيد چون كوه لشكر ز جاى‏

         سپهبد بفرمود تا گيو و طوس            به پشت سپاه اندر آرند كوس‏

         چو گودرز با زنگه شاوران            چو رهّام و گرگين جنگ آوران‏

         گرازه همى شد بسان گراز            درفشى بر افراخته هفت ياز

         چو فرهاد و خرّاد و برزين و گيو            برفتند با نامداران نيو

         تهمتن بقلب اندر آمد نخست            زمين را بخون دليران بشست‏

         چو گودرز كشواد بر ميمنه            سليح و سپه برد و كوس و بنه‏

         ازان ميمنه تا بدان ميسره            بشد گيو چون گرگ پيش بره‏

         ز شبگير تا تيره شد آفتاب            همى خون بجوى اندر آمد چو آب‏

         ز چهره بشد شرم و آيين مهر            همى گرز باريد گفتى سپهر

         ز كشته بهر جاى بر توده گشت            گياها بمغز سر آلوده گشت‏

         چو رعد خروشنده شد بوق و كوس            خور اندر پس پرده آبنوس‏

         ازان سو كه بد شاه مازندران            بشد پيل تن با سپاهى گران‏

         زمانى نكرد او يله جاى خويش            بيفشارد بر كينه گه پاى خويش‏

         چو ديوان و پيلان پرخاش جوى            بروى اندر آورده بودند روى‏

         جهانجوى كرد از جهاندار ياد            سنان‏دار نيزه بدارنده داد

         بر آهيخت گرز و برآورد جوش            هوا گشت از آواز او پر خروش‏

         بر آورد آن گرد سالاركش            نه با ديو جان و نه با پيل هش‏

         فگنده همه دشت خرطوم پيل            همه كشته ديدند بر چند ميل‏

         ازان پس تهمتن يكى نيزه خواست            سوى شاه مازندران تاخت راست‏

         چو بر نيزه رستم افگند چشم            نماند ايچ با او دليرى و خشم‏

         يكى نيزه زد بر كمربند اوى            ز گبر اندر آمد بپيوند اوى‏

         شد از جادويى تنش يك لخت كوه            از ايران برو بر نظاره گروه‏

         تهمتن فرو ماند اندر شگفت            سنان‏دار نيزه بگردن گرفت‏

         رسيد اندر آن جاى كاوس شاه            ابا پيل و كوس و درفش و سپاه‏

         برستم چنين گفت كاى سرفراز            چه بودت كه ايدر بماندى دراز

         بدو گفت رستم كه چون رزم سخت            ببود و بيفروخت پيروز بخت‏

         مرا ديد چون شاه مازندران            بگردن برآورده گرز گران‏

         برخش دلاور سپردم عنان            زدم بر كمربند گبرش سنان‏

         گمانم چنان بد كه او شد نگون            كنون آيد از كوهه زين برون‏

         برين گونه شد سنگ در پيش من            نبود آگه از راى كم بيش من‏

         برين گونه خارا يكى كوه گشت            ز جنگ و ز مردى بى‏اندوه گشت‏

         بلشكرگهش برد بايد كنون            مگر كايد از سنگ خارا برون‏

         ز لشكر هر آن كس كه بد زورمند            بسودند چنگ آزمودند بند

         نه برخاست از جاى سنگ گران            ميان اندرون شاه مازندران‏

         گو پيل تن كرد چنگال باز            بران آزمايش نبودش نياز

         بران گونه آن سنگ را بر گرفت            كزو ماند لشكر سراسر شگفت‏

         پياده همى رفت بر كتف كوه            خروشان پس پشت او در گروه‏

         ابر كردگار آفرين خواندند            برو زرّ و گوهر بر افشاندند

         به پيش سراپرده شاه برد            بيفگند و ايرانيان را سپرد

         بدو گفت ار ايدونك پيدا شوى            بگردى ازين تنبل و جادوى‏

         و گرنه به گرز و بتيغ و تبر            ببرّم همه سنگ را سر بسر

         چو بشنيد شد چون يكى پاره ابر            بسر برش پولاد و بر تنش گبر

         تهمتن گرفت آن زمان دست اوى            بخنديد و زى شاه بنهاد روى‏

         چنين گفت كاوردم ان لخت كوه            ز بيم تبر شد بچنگم ستوه‏

         برويش نگه كرد كاوس شاه            نديدش سزاوار تخت و كلاه‏

         و زان رنجهاى كهن ياد كرد            دلش خسته شد سر پر از باد كرد

         بدژخيم فرمود تا تيغ تيز            بگيرد كند تنش را ريز ريز

         بلشكرگهش كس فرستاد زود            بفرمود تا خواسته هرچ بود

         ز گنج و ز تخت و ز در و گهر            ز اسپ و سليح و كلاه و كمر

         نهادند هر جاى چون كوه كوه            برفتند لشكر همه هم گروه‏

         سزاوار هر كس ببخشيد گنج            بويژه كسى كش فزون بود رنج‏

         ز ديوان هر آن كس كه بد ناسپاس            و ز ايشان دل انجمن پر هراس‏

         بفرمودشان تا بريدند سر            فگندند جايى كه بد رهگذر

         و ز آن پس بيامد بجاى نماز            همى گفت با داور پاك راز

         بيك هفته بر پيش يزدان پاك            همى با نيايش بپيمود خاك‏

         بهشتم در گنجها كرد باز            ببخشيد بر هر كه بودش نياز

         همى گشت يك هفته زين گونه نيز            ببخشيد آن را كه بايست چيز

         سيم هفته چون كارها گشت راست            مى و جام ياقوت و ميخواره خواست‏

         بيك هفته با ويژگان مى بچنگ            بمازندران كرد زان پس درنگ‏

         تهمتن چنين گفت با شهريار            كه هر گونه مردم آيد بكار

         مرا اين هنرها ز اولاد خاست            كه بر هر سويى راه بنمود راست‏

         بمازندران دارد اكنون اميد            چنين دادمش راستى را نويد

         كنون خلعت شاه بايد نخست            يكى عهد و مهرى بروبر درست‏

         كه تا زنده باشد بمازندران            پرستش كنندش همه مهتران‏

         چو بشنيد گفتار خسرو پرست            ببر زد جهاندار بيدار دست‏

         ز مازندران مهتران را بخواند            ز اولاد چندى سخنها براند

         سپرد آن زمان تخت شاهى بدوى            و زان جا سوى پارس بنهاد روى‏

رفتن پادشاه مازندران به جنگ كی‏كاوس

چو رستم ز مازندران گشت باز            شه اندر زمان رزم را كرد ساز

         سراپرده از شهر بيرون كشيد            سپه را همه سوى هامون كشيد

         سپاهى كه خورشيد شد ناپديد            چو گرد سياه از ميان بردميد

         نه دريا پديد و نه هامون و كوه            زمين آمد از پاى اسپان ستوه‏

         همى راند لشكر بران سان دمان            نجست ايچ هنگام رفتن زمان‏

پيغام كاوس به زال و رستم

ازان پس جهانجوى خسته جگر            برون كرد مردى چو مرغى بپر

         سوى زابلستان فرستاد زود            بنزديك دستان و رستم درود

         كنون چشم شد تيره و تيره بخت            بخاك اندر آمد سر تاج و تخت‏

         جگر خسته در چنگ آهرمنم            همى بگسلد زار جان از تنم‏

         چو از پندهاى تو ياد آورم            همى از جگر سرد باد آورم‏

         نرفتم بگفتار تو هوشمند            ز كم دانشى بر من آمد گزند

         اگر تو نبندى بدين بد ميان            همه سود را مايه باشد زيان‏

         چو پوينده نزديك دستان رسيد            بگفت آنچ دانست و ديد و شنيد

         هم آن گنج و هم لشكر نامدار            بياراسته چون گل اندر بهار

         همه چرخ گردان بديوان سپرد            تو گويى كه باد اندر آمد ببرد

         چو بشنيد بر تن بدرّيد پوست            ز دشمن نهان داشت اين هم ز دوست‏

         بروشن دل از دور بدها بديد            كه زين بر زمانه چه خواهد رسيد

         برستم چنين گفت دستان سام            كه شمشير كوته شد اندر نيام‏

         نشايد كزين پس چميم و چريم            و گر تخت را خويشتن پروريم‏

         كه شاه جهان در دم اژدهاست            بايرانيان بر چه مايه بلاست‏

         كنون كرد بايد ترا رخش زين            بخواهى بتيغ جهان بخش كين‏

         همانا كه از بهر اين روزگار            ترا پرورانيد پروردگار

         نشايد بدين كار آهرمنى            كه آسايش آرى و گر دم زنى‏

         برت را بببر بيان سخت كن            سر از خواب و انديشه پردخت كن‏

         هران تن كه چشمش سنان تو ديد            كه گويد كه او را روان آرميد

         اگر جنگ دريا كنى خون شود            از آواى تو كوه هامون شود

         نبايد كه ارژنگ و ديو سپيد            بجان از تو دارند هرگز اميد

         كنون گردن شاه مازندران            همه خرد بشكن بگرز گران‏

         چنين پاسخش داد رستم كه راه            درازست و من چون شوم كينه خواه‏

         ازين پادشاهى بدان گفت زال            دو راهست و هر دو برنج و وبال‏

         يكى از دو راه آنك كاوس رفت            دگر كوه و بالا و منزل دو هفت‏

         پر از ديو و شيرست و پر تيرگى            بماند بدو چشمت از خيرگى‏

         تو كوتاه بگزين شگفتى ببين            كه يار تو باشد جهان آفرين‏

         اگر چه بر نجست هم بگذرد            پى رخش فرّخ زمين بسپرد

         شب تيره تا بر كشد روز چاك            نيايش كنم پيش يزدان پاك‏

         مگر باز بينم بر و يال تو            همان پهلوى چنگ و گوپال تو

         و گر هوش تو نيز بر دست ديو            برآيد بفرمان گيهان خديو

         تواند كسى اين سخن بازداشت            چنان كو گذارد ببايد گذاشت‏

         نخواهد همى ماند ايدر كسى            بخوانند اگر چه بماند بسى‏

         كسى كو جهان را بنام بلند            گذارد برفتن نباشد نژند

         چنين گفت رستم بفرّخ پدر            كه من بسته دارم بفرمان كمر

         و ليكن بدوزخ چميدن بپاى            بزرگان پيشين نديدند راى‏

         همان از تن خويش نابوده سير            نيايد كسى پيش درّنده شير

         كنون من كمر بسته و رفته گير            نخواهم جز از دادگر دستگير

         تن و جان فداى سپهبد كنم            طلسم دل جادوان بشكنم‏

         هر آن كس كه زنده است ز ايرانيان            بيارم ببندم كمر بر ميان‏

         نه ارژنگ مانم نه ديو سپيد            نه سنجه نه پولادغندى نه بيد

         بنام جهان آفرين يك خداى            كه رستم نگرداند از رخش پاى‏

         مگر دست ارژنگ بسته چو سنگ            فگنده بگردنش در پالهنگ‏

         سر و مغز پولاد را زير پاى            پى رخش برده زمين را ز جاى‏

         بپوشيد ببر و برآورد يال            برو آفرين خواند بسيار زال‏

         چو رستم برخش اندر آورد پاى            رخش رنگ بر جاى و دل هم بجاى‏

         بيامد پر از آب رودابه روى            همى زار بگريست دستان بروى‏

         بدو گفت كاى مادر نيكخوى            نه بگزيدم اين راه بر آرزوى‏

         مرا در غم خود گذارى همى            بيزدان چه اميد دارى همى‏

         چنين آمدم بخشش روزگار            تو جان و تن من بزنهار دار

         بپدرود كردنش رفتند پيش            كه دانست كش باز بينند بيش‏

         زمانه بدين سان همى بگذرد            دمش مرد دانا همى بشمرد

         هران روز بد كز تو اندر گذشت            برانى كز و گيتى آباد گشت‏

رفتن كاوس به مازندران

چو زال سپهبد ز پهلو برفت            دمادم سپه روى بنهاد و تفت‏

         بطوس و بگودرز فرمود شاه            كشيدن سپه سر نهادن براه‏

         چو شب روز شد شاه و جنگ آوران            نهادند سر سوى مازندران‏

         بميلاد بسپرد ايران زمين            كليد در گنج و تاج و نگين‏

         بدو گفت گر دشمن آيد پديد            ترا تيغ كينه ببايد كشيد

         ز هر بد بزال و برستم پناه            كه پشت سپاهند و زيباى گاه‏

         دگر روز برخاست آواى كوس            سپه را همى راند گودرز و طوس‏

         همى رفت كاوس لشكر فروز            بزد گاه بر پيش كوه اسپروز

         بجايى كه پنهان شود آفتاب            بدان جايگه ساخت آرام و خواب‏

         كجا جاى ديوان دژخيم بود            بدان جايگه پيل را بيم بود

         بگسترد زربفت بر ميش سار            هوا پر ز بوى از مى خوشگوار

         همه پهلوانان فرخنده پى            نشستند بر تخت كاوس كى‏

         همه شب مى و مجلس آراستند            بشبگير كز خواب برخاستند

         پراگنده نزديك شاه آمدند            كمر بسته و با كلاه آمدند

         بفرمود پس گيو را شهريار            دوباره ز لشكر گزيدن هزار

         كسى كو گرايد بگرز گران            گشاينده شهر مازندران‏

         هر انكس كه بينى ز پير و جوان            تنى كن كه با او نباشد روان‏

         و زو هرچ آباد بينى بسوز            شب آور بجايى كه باشى بروز

         چنين تا بديوان رسد آگهى            جهان كن سراسر ز ديوان تهى‏

         كمر بست و رفت از در شاه گيو            ز لشكر گزين كرد گردان نيو

         بشد تا در شهر مازندران            بباريد شمشير و گرز گران‏

         زن و كودك و مرد با دستوار            نيافت از سر تيغ او زينهار

         همى كرد غارت همى سوخت شهر            بپالود بر جاى ترياك زهر

         يكى چون بهشت برين شهر ديد            پر از خرّمى بر درش بهر ديد

         بهر برزنى بر فزون از هزار            پرستار با طوق و با گوشوار

         پرستنده زين بيشتر با كلاه            بچهره بكردار تابنده ماه‏

         بهر جاى گنجى پراگنده زر            بيك جاى دينار سرخ و گهر

         بى‏اندازه گرد اندرش چارپاى            بهشتيست گفتى هميدون بجاى‏

         بكاوس بردند از او آگهى            ازان خرمى جاى و آن فرّهى

         همى گفت خرّم زياد آنك گفت            كه مازندران را بهشتست جفت‏

         همه شهر گويى مگر بتكده‏ست            ز ديباى چين بر گل آذين ز دست‏

         بتان بهشتند گويى درست            بگلنارشان روى رضوان بشست‏

         چو يك هفته بگذشت ايرانيان            ز غارت گشادند يك سر ميان‏

         خبر شد سوى شاه مازندران            دلش گشت پر درد و سر شد گران‏

         ز ديوان بپيش اندرون سنجه بود            كه جان و تنش زان سخن رنجه بود

         بدو گفت رو نزد ديو سپيد            چنان رو كه بر چرخ گردنده شيد

         بگويش كه آمد بمازندران            بغارت از ايران سپاهى گران‏

         جهانجوى كاوس‏شان پيش رو            يكى لشكرى جنگ سازان نو

         كنون گر نباشى تو فرياد رس            نبينى بمازندران زنده كس‏

         چو بشنيد پيغام سنجه نهفت            بر ديو پيغام شه بازگفت‏

         چنين پاسخش داد ديو سپيد            كه از روزگاران مشو نااميد

         بيايم كنون با سپاهى گران            ببرّم پى او ز مازندران‏

         شب آمد يكى ابر شد با سپاه            جهان كرد چون روى زنگى سياه‏

         چو درياى قارست گفتى جهان            همه روشناييش گشته نهان‏

         يكى خيمه زد بر سر از دود و قير            سيه شد جهان چشمها خيره خير

         چو بگذشت شب روز نزديك شد            جهانجوى را چشم تاريك شد

         ز لشكر دو بهره شده تيره چشم            سر نامداران از و پر ز خشم‏

         از ايشان فراوان تبه كرد نيز            نبود از بد بخت ماننده چيز

         چو تاريك شد چشم كاوس شاه            بد آمد ز كردار او بر سپاه‏

         همه گنج تاراج و لشكر اسير            جوان دولت و بخت برگشت پير

         همه داستان ياد بايد گرفت            كه خيره نمايد شگفت از شگفت‏

         سپهبد چنين گفت چون ديد رنج            كه دستور بيدار بهتر ز گنج‏

         بسختى چو يك هفته اندر كشيد            بديده ز ايرانيان كس نديد

         بهشتم بغرّيد ديو سپيد            كه اى شاه بى‏بر بكردار بيد

         همى برترى را بياراستى            چراگاه مازندران خواستى‏

         همى نيروى خويش چون پيل مست            بديدى و كس را ندادى تو دست‏

         چو با تاج و با تخت نشكيفتى            خرد را بدين گونه بفريفتى‏

         كنون آنچ اندر خور كار تست            دلت يافت آن آرزوها كه جست‏

         ازان نرّه ديوان خنجرگذار            گزين كرد جنگى ده و دو هزار

         بر ايرانيان بر نگهدار كرد            سر سركشان پر ز تيمار كرد

         سران را همه بندها ساختند            چو از بند و بستن بپرداختند

         خورش دادشان اندكى جان سپوز            بدان تا گذارند روزى بروز

         ازان پس همه گنج شاه جهان            چه از تاج ياقوت و گرز گران‏

         سپرد آنچ ديد از كران تا كران            به ارژنگ سالار مازندران‏

         بر شاه رو گفت و او را بگوى            كه ز آهرمن اكنون بهانه مجوى‏

         همه پهلوانان ايران و شاه            نه خورشيد بينند روشن نه ماه‏

         بكشتن نكردم بروبر نهيب            بدان تا بداند فراز و نشيب‏

         بزارى و سختى بر آيدش هوش            كسى نيز ننهد برين كار گوش‏

         چو ارژنگ بشنيد گفتار اوى            سوى شاه مازندران كرد روى‏

         همى رفت بالشكر و خواسته            اسيران و اسپان آراسته‏

         سپرد او بشاه و سبك بازگشت            بدان برز كوه آمد از پهن دشت‏

پند دادن زال كاوس را

همى رفت پيش اندرون زال زر            پس او بزرگان زرين كمر

         چو كاوس را ديد دستان سام            نشسته بر او رنگ بر شادكام‏

         بكش كرده دست و سر افگنده پست            همى رفت تا جايگاه نشست‏

         چنين گفت كاى كدخداى جهان            سر افراز بر مهتران و مهان‏

         چو تخت تو نشنيد و افسر نديد            نه چون بخت تو چرخ گردان شنيد

         همه ساله پيروز بادى و شاد            سرت پر ز دانش دلت پر ز داد

         شه نامبردار بنواختش            بر خويش بر تخت بنشاختش‏

         بپرسيدش از رنج راه دراز            ز گردان و از رستم سر فراز

         چنين گفت مر شاه را زال زر            كه نوشه بدى شاه و پيروزگر

         همه شاد و روشن ببخت تواند            برافراخته سر بتخت تواند

         ازان پس يكى داستان كرد ياد            سخنهاى شايسته را درگشاد

         چنين گفت كاى پادشاه جهان            سزاوار تختى و تاج مهان‏

         ز تو پيشتر پادشه بوده‏اند            كه اين راه هرگز نپيموده‏اند

         كه بر سر مرا روز چندى گذشت            سپهر از بر خاك چندى بگشت‏

         منوچهر شد زين جهان فراخ            ازو ماند ايدر بسى گنج و كاخ‏

         همان زو و با نوذر و كى‏قباد            چه مايه بزرگان كه داريم ياد

         ابا لشكر گشن و گرز گران            نكردند آهنگ مازندران‏

         كه آن خانه ديو افسونگرست            طلسمست و ز بند جادو درست‏

         مران را بشمشير نتوان شكست            بگنج و بدانش نيايد بدست‏

         هم آن را بنيرنگ نتوان گشاد            مده رنج و گنج و درم را بباد

         همايون ندارد كس آنجا شدن            وزايدر كنون راى رفتن زدن‏

         سپه را بران سو نبايد كشيد            ز شاهان كس اين راى هرگز نديد

         گرين نامداران ترا كهترند            چنين بنده دادگر داورند

         تو از خون چندين سر نامدار            ز بهر فزونى درختى مكار

         كه بار و بلنديش نفرين بود            نه آيين شاهان پيشين بود

         چنين پاسخ آورد كاوس باز            كز انديشه تو نيم بى‏نياز

         و ليكن من از آفريدون و جم            فزونم بمردى و فرّ و درم‏

         همان از منوچهر و از كى‏قباد            كه مازندران را نكردند ياد

         سپاه و دل و گنجم افزونترست            جهان زير شمشير تيز اندرست‏

         چو بر دانشى شد گشاده جهان            بآهن چه داريم گيتى نهان‏

         شوم رويشان يكايك براه آورم            گر آيين شمشير و گاه آورم‏

         اگر كس نمانم بمازندران            و گر بر نهم باژ و ساو گران‏

         چنان زار و خوارند بر چشم من            چه جادو چه ديوان آن انجمن‏

         بگوش تو آيد خود اين آگهى            كزيشان شود روى گيتى تهى‏

         تو با رستم ايدر جهاندار باش            نگهبان ايران و بيدار باش‏

         جهان آفريننده يار منست            سر نرّه ديوان شكار منست‏

         گرايدونك يارم نباشى بجنگ            مفرماى ما را بدين در درنگ‏

         چو از شاه بشنيد زال اين سخن            نديد ايچ پيدا سرش را ز بن‏

         بدو گفت شاهى و ما بنده‏ايم            بدلسوزگى با تو گوينده‏ايم‏

         اگر داد فرمان دهى گر ستم            براى تو بايد زدن گام و دم‏

         از انديشه دل را بپرداختم            سخن آنچه دانستم انداختم‏

         نه مرگ از تن خويش بتوان سپوخت            نه چشم جهان كس بسوزن بدوخت‏

         بپرهيز هم كس نجست از نياز            جهانجوى ازين سه نيابد جواز

         هميشه جهان بر تو فرخنده باد            مبادا كه پند من آيدت ياد

         پشيمان مبادى ز كردار خويش            بتو باد روشن دل و دين و كيش‏

         سبك شاه را زال پدرود كرد            دل از رفتن او پر از دود كرد

         برون آمد از پيش كاوس شاه            شده تيره بر چشم او هور و ماه‏

         برفتند با او بزرگان نيو            چو طوس و چو گودرز و رهّام و گيو

         بزال آنگهى گفت گيو از خداى            همى خواهم آنك او بود رهنماى‏

         بجايى كه كاوس را دسترس            نباشد ندارم مر او را بكس‏

         ز تو دور باد آز و چشم نياز            مبادا بتو دست دشمن دراز

         بهر سو كه آييم و اندر شويم            جز از آفرينت سخن نشنويم‏

         پس از كردگار جهان آفرين            بتو دارد امّيد ايران زمين‏

         ز بهر گوان رنج برداشتى            چنين راه دشوار بگذاشتى‏

         پس آنگه گرفتندش اندر كنار            ره سيستان را بر آراست كار

رفتن كى ‏كاوس به مازندران

چو كاوس بشنيد از او اين سخن            يكى تازه انديشه افگند بن‏

         دل رزمجويش ببست اندران            كه لشكر كشد سوى مازندران‏

         چنين گفت با سر فرازان رزم            كه ما سر نهاديم يك سر ببزم‏

         اگر كاهلى پيشه گيرد دلير            نگردد ز آسايش و كام سير

         من از جمّ و ضحّاك و از كى ‏قباد            فزونم ببخت و بفرّ و بداد

         فزون بايدم زان ايشان هنر            جهانجوى بايد سر تاجور

         سخن چون بگوش بزرگان رسيد            از ايشان كس اين راى فرّخ نديد

         همه زرد گشتند و پرچين بروى            كسى جنگ ديوان نكرد آرزوى‏

         كسى راست پاسخ نيارست كرد            نهانى روان‏شان پر از باد سرد

         چو طوس و چو گودرز كشواد و گيو            چو خرّاد و گرگين و رهّام نيو

         به آواز گفتند ما كهتريم            زمين جز بفرمان تو نسپريم‏

         ازان پس يكى انجمن ساختند            ز گفتار او دل بپرداختند

         نشستند و گفتند با يكدگر            كه از بخت ما را چه آمد بسر

         اگر شهريار اين سخنها كه گفت            بمى خوردن اندر نخواهد نهفت‏

         ز ما و ز ايران بر آمد هلاك            نماند برين بوم و بر آب و خاك‏

         كه جمشيد با فرّ و انگشترى            بفرمان او ديو و مرغ و پرى‏

         ز مازندران ياد هرگز نكرد            نجست از دليران ديوان نبرد

         فريدون پر دانش و پر فسون            همين را روانش نبد رهنمون‏

         اگر شايدى بردن اين بد بسر            بمردى و گنج و بنام و هنر

         منوچهر كردى بدين پيش دست            نكردى برين بر دل خويش پست‏

         يكى چاره بايد كنون اندرين            كه اين بد بگردد ز ايران زمين‏

         چنين گفت پس طوس با مهتران            كه اى رزم ديده دلاور سران‏

         مر اين بند را چاره اكنون يكيست            بسازيم و اين كار دشوار نيست‏

         هيونى تكاور بر زال سام            ببايد فرستاد و دادن پيام‏

         كه گر سر بگل دارى اكنون مشوى            يكى تيز كن مغز و بنماى روى‏

         مگر كو گشايد لب پندمند            سخن بر دل شهريار بلند

         بگويد كه اين اهرمن داد ياد            در ديو هرگز نبايد گشاد

         مگر زالش آرد ازين گفته باز            و گرنه سر آمد نشان فراز

         سخنها ز هر گونه بر ساختند            هيونى تكاور برون تاختند

         رونده همى تاخت تا نيمروز            چو آمد بر زال گيتى فروز

         چنين داد از نامداران پيام            كه اى نامور با گهر پور سام‏

         يكى كار پيش آمد اكنون شگفت            كه آسانش اندازه نتوان گرفت‏

         برين كار گر تو نبندى كمر            نه تن ماند ايدر نه بوم و نه بر

         يكى شاه را بر دل انديشه خاست            بپيچيدش آهرمن از راه راست‏

         برنج نياگانش از باستان            نخواهد همى بود همداستان‏

         همى گنج بى‏رنج بگزايدش            چراگاه مازندران بايدش‏

         اگر هيچ سر خارى از آمدن            سپهبد همى زود خواهد شدن‏

         همى رنج تو داد خواهد بباد            كه بردى ز آغاز با كى‏قباد

         تو با رستم شير ناخورده سير            ميان را ببستى چو شير دلير

         كنون آن همه باد شد پيش اوى            بپيچيد جان بدانديش اوى‏

         چو بشنيد دستان بپيچيد سخت            تنش گشت لرزان بسان درخت‏

         همى گفت كاوس خود كامه مرد            نه گرم آزموده ز گيتى نه سرد

         كسى كو بود در جهان پيش گاه            برو بگذرد سال و خورشيد و ماه‏

         كه ماند كه از تيغ او در جهان            بلرزند يك سر كهان و مهان‏

         نباشد شگفت ار بمن نگرود            شوم خسته گر پند من نشنود

         و رين رنج آسان كنم بر دلم            از انديشه شاه دل بگسلم‏

         نه از من پسندد جهان آفرين            نه شاه و نه گردان ايران زمين‏

         شوم گويمش هرچ آيد ز پند            ز من گر پذيرد بود سودمند

         وگر تيز گردد گشادست راه            تهمتن هم ايدر بود با سپاه‏

         پر انديشه بود آن شب ديرباز            چو خورشيد بنمود تاج از فراز

         كمر بست و بنهاد سر سوى شاه            بزرگان برفتند با او براه‏

         خبر شد بطوس و بگودرز و گيو            برهّام و گرگين و گردان نيو

         كه دستان بنزديك ايران رسيد            درفش همايونش آمد پديد

         پذيره شدندش سران سپاه            سرى كو كشد پهلوانى كلاه‏

         چو دستان سام اندر آمد بتنگ            پذيره شدندش همه بى‏درنگ‏

         برو سركشان آفرين خواندند            سوى شاه با او همى راندند

         بدو گفت طوس اى گو سرفراز            كشيدى چنين رنج راه دراز

         ز بهر بزرگان ايران زمين            بر آرامش اين رنج كردى گزين‏

         همه سربسر نيك خواه توايم            ستوده بفرّ كلاه توايم‏

         ابا نامداران چنين گفت زال            كه هر كس كه او را نفرسود سال‏

         همه پند پيرانش آيد بياد            از آن پس دهد چرخ گردانش داد

         نشايد كه گيريم از و پند باز            كزين پند ما نيست خود بى‏نياز

         ز پند و خرد گر بگردد سرش            پشيمانى آيد ز گيتى برش‏

         به آواز گفتند ما با توايم            ز تو بگذرد پند كس نشنويم‏

         همه يك سره نزد شاه آمدند            بر نامور تخت‏گاه آمدند

پادشاهى كى كاوس

درخت برومند چون شد بلند            گر آيد ز گردون بروبر گزند

         شود برگ پژمرده و بيخ سست            سرش سوى پستى گرايد نخست‏

         چو از جايگه بگسلد پاى خويش            بشاخ نو آيين دهد جاى خويش‏

         مر او را سپارد گل و برگ و باغ            بهارى بكردار روشن چراغ‏

         اگر شاخ بد خيزد از بيخ نيك            تو با شاخ تندى مياغاز ريك‏

         پدر چون بفرزند ماند جهان            كند آشكارا بروبر نهان‏

         گر او بفگند فرّ و نام پدر            تو بيگانه خوانش مخوانش پسر

         كرا گم شود راه آموزگار            سزد گر جفا بيند از روزگار

         چنين است رسم سراى كهن            سرش هيچ پيدا نبينى ز بن‏

         چو رسم بدش باز داند كسى            نخواهد كه ماند بگيتى بسى‏

         چو كاوس بگرفت گاه پدر            مر او را جهان بنده شد سربسر

         ز هر گونه گنج آگنده ديد            جهان سربسر پيش خود بنده ديد

         همان تخت و هم طوق و هم گوشوار            همان تاج زرّين زبرجدنگار

         همان تازى اسپان آگنده يال            بگيتى ندانست كس را همال‏

         چنان بد كه در گلشن زرنگار            همى خورد روزى مى خوشگوار

         يكى تخت زرّين بلورينش پاى            نشسته بروبر جهان كدخداى‏

         ابا پهلوانان ايران بهم            همى راى زد شاه بر بيش و كم‏

         چو رامشگرى ديو زى پرده دار            بيامد كه خواهد بر شاه بار

         چنين گفت كز شهر مازندران            يكى خوشنوازم ز رامشگران‏

         اگر درخورم بندگى شاه را            گشايد بر تخت او راه را

         برفت از بر پرده سالار بار            خرامان بيامد بر شهريار

         بگفتا كه رامشگرى بر درست            ابا بربط و نغز رامشگرست‏

         بفرمود تا پيش او خواندند            بر رود سازانش بنشاندند

         ببربط چو بايست بر ساخت رود            بر آورد مازندرانى سرود

         كه مازندران شهر ما ياد باد            هميشه بر و بومش آباد باد

         كه در بوستانش هميشه گلست            بكوه اندرون لاله و سنبلست‏

         هوا خوشگوار و زمين پر نگار            نه گرم و نه سرد و هميشه بهار

         نوازنده بلبل بباغ اندرون            گرازنده آهو براغ اندرون‏

         هميشه بياسايد از خفت و خوى            همه ساله هر جاى رنگست و بوى‏

         گلابست گوئى بجويش روان            همى شاد گردد ز بويش روان‏

         دى و بهمن و آذر و فروردين            هميشه پر از لاله بينى زمين‏

         همه ساله خندان لب جويبار            بهر جاى باز شكارى بكار

         سراسر همه كشور آراسته            ز ديبا و دينار و ز خواسته‏

         بتان پرستنده با تاج زر            همه نامداران بزرّين كمر