خوان سوم جنگ رستم با اژدها

          ز دشت اندر آمد يكى اژدها            كزو پيل گفتى نيابد رها

         بدان جايگه بودش آرامگاه            نكردى ز بيمش برو ديو راه‏

         بيامد جهانجوى را خفته ديد            بر او يكى اسپ آشفته ديد

         پر انديشه شد تا چه آمد پديد            كه يارد بدين جايگاه آرميد

         نيارست كردن كس آنجا گذر            ز ديوان و پيلان و شيران نر

         همان نيز كامد نيابد رها            ز چنگ بد انديش نر اژدها

         سوى رخش رخشنده بنهاد روى            دوان اسپ شد سوى ديهيم جوى‏

         همى كوفت بر خاك رويينه سم            چو تندر خروشيد و افشاند دم‏

         تهمتن چو از خواب بيدار شد            سر پر خرد پر ز پيكار شد

         بگرد بيابان يكى بنگريد            شد آن اژدهاى دژم ناپديد

         ابا رخش بر خيره پيكار كرد            ازان كو سر خفته بيدار كرد

         دگر باره چون شد بخواب اندرون            ز تاريكى آن اژدها شد برون‏

         ببالين رستم تگ آورد رخش            همى كند خاك و همى كرد پخش‏

         دگر باره بيدار شد خفته مرد            بر آشفت و رخسارگان كرد زرد

         بيابان همه سربسر بنگريد            بجز تيرگى شب بديده نديد

         بدان مهربان رخش بيدار گفت            كه تاريكى‏ء شب بخواهى نهفت‏

         سرم را همى بازدارى ز خواب            به بيدارئ من گرفتت شتاب‏

         گر اين بار سازى چنين رستخيز            سرت را ببرّم بشمشير تيز

         پياده شوم سوى مازندران            كشم ببر و شمشير و گرز گران‏

         سيم ره بخواب اندر آمد سرش            ز ببر بيان داشت پوشش برش‏

         بغرّيد باز اژدهاى دژم            همى آتش افروخت گفتى بدم‏

         چراگاه بگذاشت رخش آن زمان            نيارست رفتن بر پهلوان‏

         دلش زان شگفتى بدو نيم بود            كش از رستم و اژدها بيم بود

         هم از بهر رستم دلش نارميد            چو باد دمان نزد رستم دويد

         خروشيد و جوشيد و بركند خاك            ز نعلش زمين شد همه چاك چاك‏

         چو بيدار شد رستم از خواب خوش            بر آشفت با باره دستكش‏

         چنان ساخت روشن جهان آفرين            كه پنهان نكرد اژدها را زمين‏

         بران تيرگى رستم او را بديد            سبك تيغ تيز از ميان بر كشيد

         بغرّيد برسان ابر بهار            زمين كرد پر آتش از كار زار

         بدان اژدها گفت بر گوى نام            كزين پس تو گيتى نبينى بكام‏

         نبايد كه بى‏نام بر دست من            روانت بر آيد ز تاريك تن‏

         چنين گفت دژخيم نرّ اژدها            كه از چنگ من كس نيابد رها

         صد اندر صد اين دشت جاى منست            بلند آسمانش هواى منست‏

         نيارد گذشتن بسر بر عقاب            ستاره نبيند زمينش بخواب‏

         بدو اژدها گفت نام تو چيست            كه زاينده را بر تو بايد گريست‏

         چنين داد پاسخ كه من رستمم            ز دستان و از سام و از نيرمم‏

         بتنها يكى كينه‏ور لشكرم            برخش دلاور زمين بسپرم‏

         برآويخت با او بجنگ اژدها            نيامد بفرجام هم زو رها

         چو زور تن اژدها ديد رخش            كزان سان بر آويخت با تاج بخش‏

         بماليد گوش اندر آمد شگفت            بلند اژدها را بدندان گرفت‏

         بدرّيد كتفش بدندان چو شير            برو خيره شد پهلوان دلير

         بزد تيغ و بنداخت از بر سرش            فرو ريخت چون رود خون از برش‏

         زمين شد بزير تنش ناپديد            يكى چشمه خون از برش بر دميد

         چو رستم بران اژدهاى دژم            نگه كرد برزد يكى تيز دم‏

         بيابان همه زير او بود پاك            روان خون گرم از بر تيره خاك‏

         تهمتن ازو در شگفتى بماند            همى پهلوى نام يزدان بخواند

         بآب اندر آمد سر و تن بشست            جهان جز بزور جهانبان نجست‏

         بيزدان چنين گفت كاى دادگر            تو دادى مرا دانش و زور و فر

         كه پيشم چه شير و چه ديو و چه پيل            بيابان بى‏آب و درياى نيل‏

         بدانديش بسيار و گر اندكيست            چو خشم آورم پيش چشمم يكيست‏

خوان دوم يافتن رستم چشمه آب

          يكى راه پيش آمدش ناگزير            همى رفت بايست بر خيره خير

         پى اسپ و گويا زبان سوار            ز گرما و از تشنگى شد ز كار

         پياده شد از اسپ و ژوپين بدست            همى رفت پويان بكردار مست‏

         همى جست بر چاره جستن رهى            سوى آسمان كرد روى آنگهى‏

         چنين گفت كاى داور دادگر            همه رنج و سختى تو آرى بسر

         گرايدونك خشنودى از رنج من            بدان گيتى آگنده كن گنج من‏

         بپويم همى تا مگر كردگار            دهد شاه كاوس را زينهار

         هم ايرانيان را ز چنگال ديو            گشايد بى‏آزار گيهان خديو

         گنهكار و افگندگان تواند            پرستنده و بندگان تواند

         تن پيلوارش چنان تفته شد            كه از تشنگى سست و آشفته شد

         بيفتاد رستم بران گرم خاك            زبان گشته از تشنگى چاك چاك‏

         همانگه يكى ميش نيكوسرين            بپيمود پيش تهمتن زمين‏

         ازان رفتن ميش انديشه خاست            بدل گفت كابشخور اين كجاست‏

         همانا كه بخشايش كردگار            فراز آمدست اندرين روزگار

         بيفشارد شمشير بر دست راست            بزور جهاندار بر پاى خاست‏

         بشد بر پى ميش و تيغش بچنگ            گرفته بدست دگر پالهنگ‏

         بره بر يكى چشمه آمد پديد            چو ميش سراور بدانجا رسيد

         تهمتن سوى آسمان كرد روى            چنين گفت كاى داور راستگوى‏

         هرانكس كه از دادگر يك خداى            بپيچد نيارد خرد را بجاى‏

         برين چشمه آبشخور ميش نيست            همان غرم دشتى مرا خويش نيست‏

         بجايى كه تنگ اندر آيد سخن            پناهت بجز پاك يزدان مكن‏

         بران غرم بر آفرين كرد چند            كه از چرخ گردان مبادت گزند

         گيا بر در و دشت تو سبز باد            مباد از تو هرگز دل يوز شاد

         ترا هرك يازد بتير و كمان            شكسته كمان باد و تيره گمان‏

         كه زنده شد از تو گو پيل تن            و گر نه پر انديشه بود از كفن‏

         كه در سينه اژدهاى بزرگ            نگنجد بماند بچنگال گرگ‏

         شده پاره پاره كنان و كشان            ز رستم بدشمن رسيده نشان‏

         روانش چو پردخته شد ز آفرين            ز رخش تگاور جدا كرد زين‏

         همه تن بشستش بران آب پاك            بكردار خورشيد شد تابناك‏

         چو سيراب شد ساز نخچير كرد            كمر بست و تركش پر از تير كرد

         بيفگند گورى چو پيل ژيان            جدا كرد ازو چرم پاى و ميان‏

         چو خورشيد تيز آتشى بر فروخت            برآورد ز آب اندر آتش بسوخت‏

         بپردخت ز آتش بخوردن گرفت            بخاك استخوانش سپردن گرفت‏

         سوى چشمه روشن آمد بر آب            چو سيراب شد كرد آهنگ خواب‏

         تهمتن برخش سراينده گفت            كه با كس مكوش و مشو نيز جفت‏

         اگر دشمن آيد سوى من بپوى            تو با ديو و شيران مشو جنگجوى‏

         بخفت و بر آسود و نگشاد لب            چمان و چران رخش تا نيم شب‏

خوان نخست جنگ رخش با شيرى

          برون رفت پس پهلو نيمروز            ز پيش پدر گرد گيتى فروز

         دو روزه بيك روزه بگذاشتى            شب تيره را روز پنداشتى‏

         بدين سان همى رخش ببريد راه            بتابنده روز و شبان سياه‏

         تنش چون خورش جست و آمد بشور            يكى دشت پيش آمدش پر ز گور

         يكى رخش را تيز بنمود ران            تگ گور شد از تگ او گران‏

         كمند و پى رخش و رستم سوار            نيابد از و دام و دد زينهار

         كمند كيانى بينداخت شير            بحلقه در آورد گور دلير

         كشيد و بيفگند گور آن زمان            بيامد برش چون هژبر دمان‏

         ز پيكان تير آتشى برفروخت            بدو خاور و خاشاك و هيزم بسوخت‏

         بران آتش تيز بريانش كرد            ازان پس كه بى‏پوست و بى‏جانش كرد

         بخورد و بينداخت زو استخوان            همين بود ديگ و همين بود خوان‏

         لگام از سر رخش برداشت خوار            چرا ديد و بگذاشت در مرغزار

         بر نيستان بستر خواب ساخت            در بيم را جاى ايمن شناخت‏

         دران نيستان بيشه شير بود            كه پيلى نيارست ازو نى درود

         چو يك پاس بگذشت درّنده شير            بسوى كنام خود آمد دلير

         بر نى يكى پيل را خفته ديد            بر او يكى اسپ آشفته ديد

         نخست اسپ را گفت بايد شكست            چو خواهم سوارم خود آيد بدست‏

         سوى رخش رخشان بر آمد دمان            چو آتش بجوشيد رخش آن زمان‏

         دو دست اندر آورد و زد بر سرش            همان تيز دندان به پشت اندرش‏

         همى زد بران خاك تا پاره كرد            ددى را بران چاره بيچاره كرد

         چو بيدار شد رستم تيز چنگ            جهان ديد بر شير تاريك و تنگ‏

         چنين گفت با رخش كاى هوشيار            كه گفتت كه با شير كن كارزار

         اگر تو شدى كشته در چنگ اوى            من اين گرز و اين مغفر جنگجوى‏

         چگونه كشيدى بمازندران            كمند كيانى و گرز گران‏

         چرا نامدى نزد من با خروش            خروش توم چون رسيدى بگوش‏

         سرم گر ز خواب خوش آگه شدى            ترا جنگ با شير كوته شدى‏

         چو خورشيد بر زد سر از تيره كوه            تهمتن ز خواب خوش آمد ستوه‏

         تن رخش بسترد و زين بر نهاد            ز يزدان نيكى دهش كرد ياد

پيغام كاوس به زال و رستم

ازان پس جهانجوى خسته جگر            برون كرد مردى چو مرغى بپر

         سوى زابلستان فرستاد زود            بنزديك دستان و رستم درود

         كنون چشم شد تيره و تيره بخت            بخاك اندر آمد سر تاج و تخت‏

         جگر خسته در چنگ آهرمنم            همى بگسلد زار جان از تنم‏

         چو از پندهاى تو ياد آورم            همى از جگر سرد باد آورم‏

         نرفتم بگفتار تو هوشمند            ز كم دانشى بر من آمد گزند

         اگر تو نبندى بدين بد ميان            همه سود را مايه باشد زيان‏

         چو پوينده نزديك دستان رسيد            بگفت آنچ دانست و ديد و شنيد

         هم آن گنج و هم لشكر نامدار            بياراسته چون گل اندر بهار

         همه چرخ گردان بديوان سپرد            تو گويى كه باد اندر آمد ببرد

         چو بشنيد بر تن بدرّيد پوست            ز دشمن نهان داشت اين هم ز دوست‏

         بروشن دل از دور بدها بديد            كه زين بر زمانه چه خواهد رسيد

         برستم چنين گفت دستان سام            كه شمشير كوته شد اندر نيام‏

         نشايد كزين پس چميم و چريم            و گر تخت را خويشتن پروريم‏

         كه شاه جهان در دم اژدهاست            بايرانيان بر چه مايه بلاست‏

         كنون كرد بايد ترا رخش زين            بخواهى بتيغ جهان بخش كين‏

         همانا كه از بهر اين روزگار            ترا پرورانيد پروردگار

         نشايد بدين كار آهرمنى            كه آسايش آرى و گر دم زنى‏

         برت را بببر بيان سخت كن            سر از خواب و انديشه پردخت كن‏

         هران تن كه چشمش سنان تو ديد            كه گويد كه او را روان آرميد

         اگر جنگ دريا كنى خون شود            از آواى تو كوه هامون شود

         نبايد كه ارژنگ و ديو سپيد            بجان از تو دارند هرگز اميد

         كنون گردن شاه مازندران            همه خرد بشكن بگرز گران‏

         چنين پاسخش داد رستم كه راه            درازست و من چون شوم كينه خواه‏

         ازين پادشاهى بدان گفت زال            دو راهست و هر دو برنج و وبال‏

         يكى از دو راه آنك كاوس رفت            دگر كوه و بالا و منزل دو هفت‏

         پر از ديو و شيرست و پر تيرگى            بماند بدو چشمت از خيرگى‏

         تو كوتاه بگزين شگفتى ببين            كه يار تو باشد جهان آفرين‏

         اگر چه بر نجست هم بگذرد            پى رخش فرّخ زمين بسپرد

         شب تيره تا بر كشد روز چاك            نيايش كنم پيش يزدان پاك‏

         مگر باز بينم بر و يال تو            همان پهلوى چنگ و گوپال تو

         و گر هوش تو نيز بر دست ديو            برآيد بفرمان گيهان خديو

         تواند كسى اين سخن بازداشت            چنان كو گذارد ببايد گذاشت‏

         نخواهد همى ماند ايدر كسى            بخوانند اگر چه بماند بسى‏

         كسى كو جهان را بنام بلند            گذارد برفتن نباشد نژند

         چنين گفت رستم بفرّخ پدر            كه من بسته دارم بفرمان كمر

         و ليكن بدوزخ چميدن بپاى            بزرگان پيشين نديدند راى‏

         همان از تن خويش نابوده سير            نيايد كسى پيش درّنده شير

         كنون من كمر بسته و رفته گير            نخواهم جز از دادگر دستگير

         تن و جان فداى سپهبد كنم            طلسم دل جادوان بشكنم‏

         هر آن كس كه زنده است ز ايرانيان            بيارم ببندم كمر بر ميان‏

         نه ارژنگ مانم نه ديو سپيد            نه سنجه نه پولادغندى نه بيد

         بنام جهان آفرين يك خداى            كه رستم نگرداند از رخش پاى‏

         مگر دست ارژنگ بسته چو سنگ            فگنده بگردنش در پالهنگ‏

         سر و مغز پولاد را زير پاى            پى رخش برده زمين را ز جاى‏

         بپوشيد ببر و برآورد يال            برو آفرين خواند بسيار زال‏

         چو رستم برخش اندر آورد پاى            رخش رنگ بر جاى و دل هم بجاى‏

         بيامد پر از آب رودابه روى            همى زار بگريست دستان بروى‏

         بدو گفت كاى مادر نيكخوى            نه بگزيدم اين راه بر آرزوى‏

         مرا در غم خود گذارى همى            بيزدان چه اميد دارى همى‏

         چنين آمدم بخشش روزگار            تو جان و تن من بزنهار دار

         بپدرود كردنش رفتند پيش            كه دانست كش باز بينند بيش‏

         زمانه بدين سان همى بگذرد            دمش مرد دانا همى بشمرد

         هران روز بد كز تو اندر گذشت            برانى كز و گيتى آباد گشت‏

رفتن كاوس به مازندران

چو زال سپهبد ز پهلو برفت            دمادم سپه روى بنهاد و تفت‏

         بطوس و بگودرز فرمود شاه            كشيدن سپه سر نهادن براه‏

         چو شب روز شد شاه و جنگ آوران            نهادند سر سوى مازندران‏

         بميلاد بسپرد ايران زمين            كليد در گنج و تاج و نگين‏

         بدو گفت گر دشمن آيد پديد            ترا تيغ كينه ببايد كشيد

         ز هر بد بزال و برستم پناه            كه پشت سپاهند و زيباى گاه‏

         دگر روز برخاست آواى كوس            سپه را همى راند گودرز و طوس‏

         همى رفت كاوس لشكر فروز            بزد گاه بر پيش كوه اسپروز

         بجايى كه پنهان شود آفتاب            بدان جايگه ساخت آرام و خواب‏

         كجا جاى ديوان دژخيم بود            بدان جايگه پيل را بيم بود

         بگسترد زربفت بر ميش سار            هوا پر ز بوى از مى خوشگوار

         همه پهلوانان فرخنده پى            نشستند بر تخت كاوس كى‏

         همه شب مى و مجلس آراستند            بشبگير كز خواب برخاستند

         پراگنده نزديك شاه آمدند            كمر بسته و با كلاه آمدند

         بفرمود پس گيو را شهريار            دوباره ز لشكر گزيدن هزار

         كسى كو گرايد بگرز گران            گشاينده شهر مازندران‏

         هر انكس كه بينى ز پير و جوان            تنى كن كه با او نباشد روان‏

         و زو هرچ آباد بينى بسوز            شب آور بجايى كه باشى بروز

         چنين تا بديوان رسد آگهى            جهان كن سراسر ز ديوان تهى‏

         كمر بست و رفت از در شاه گيو            ز لشكر گزين كرد گردان نيو

         بشد تا در شهر مازندران            بباريد شمشير و گرز گران‏

         زن و كودك و مرد با دستوار            نيافت از سر تيغ او زينهار

         همى كرد غارت همى سوخت شهر            بپالود بر جاى ترياك زهر

         يكى چون بهشت برين شهر ديد            پر از خرّمى بر درش بهر ديد

         بهر برزنى بر فزون از هزار            پرستار با طوق و با گوشوار

         پرستنده زين بيشتر با كلاه            بچهره بكردار تابنده ماه‏

         بهر جاى گنجى پراگنده زر            بيك جاى دينار سرخ و گهر

         بى‏اندازه گرد اندرش چارپاى            بهشتيست گفتى هميدون بجاى‏

         بكاوس بردند از او آگهى            ازان خرمى جاى و آن فرّهى

         همى گفت خرّم زياد آنك گفت            كه مازندران را بهشتست جفت‏

         همه شهر گويى مگر بتكده‏ست            ز ديباى چين بر گل آذين ز دست‏

         بتان بهشتند گويى درست            بگلنارشان روى رضوان بشست‏

         چو يك هفته بگذشت ايرانيان            ز غارت گشادند يك سر ميان‏

         خبر شد سوى شاه مازندران            دلش گشت پر درد و سر شد گران‏

         ز ديوان بپيش اندرون سنجه بود            كه جان و تنش زان سخن رنجه بود

         بدو گفت رو نزد ديو سپيد            چنان رو كه بر چرخ گردنده شيد

         بگويش كه آمد بمازندران            بغارت از ايران سپاهى گران‏

         جهانجوى كاوس‏شان پيش رو            يكى لشكرى جنگ سازان نو

         كنون گر نباشى تو فرياد رس            نبينى بمازندران زنده كس‏

         چو بشنيد پيغام سنجه نهفت            بر ديو پيغام شه بازگفت‏

         چنين پاسخش داد ديو سپيد            كه از روزگاران مشو نااميد

         بيايم كنون با سپاهى گران            ببرّم پى او ز مازندران‏

         شب آمد يكى ابر شد با سپاه            جهان كرد چون روى زنگى سياه‏

         چو درياى قارست گفتى جهان            همه روشناييش گشته نهان‏

         يكى خيمه زد بر سر از دود و قير            سيه شد جهان چشمها خيره خير

         چو بگذشت شب روز نزديك شد            جهانجوى را چشم تاريك شد

         ز لشكر دو بهره شده تيره چشم            سر نامداران از و پر ز خشم‏

         از ايشان فراوان تبه كرد نيز            نبود از بد بخت ماننده چيز

         چو تاريك شد چشم كاوس شاه            بد آمد ز كردار او بر سپاه‏

         همه گنج تاراج و لشكر اسير            جوان دولت و بخت برگشت پير

         همه داستان ياد بايد گرفت            كه خيره نمايد شگفت از شگفت‏

         سپهبد چنين گفت چون ديد رنج            كه دستور بيدار بهتر ز گنج‏

         بسختى چو يك هفته اندر كشيد            بديده ز ايرانيان كس نديد

         بهشتم بغرّيد ديو سپيد            كه اى شاه بى‏بر بكردار بيد

         همى برترى را بياراستى            چراگاه مازندران خواستى‏

         همى نيروى خويش چون پيل مست            بديدى و كس را ندادى تو دست‏

         چو با تاج و با تخت نشكيفتى            خرد را بدين گونه بفريفتى‏

         كنون آنچ اندر خور كار تست            دلت يافت آن آرزوها كه جست‏

         ازان نرّه ديوان خنجرگذار            گزين كرد جنگى ده و دو هزار

         بر ايرانيان بر نگهدار كرد            سر سركشان پر ز تيمار كرد

         سران را همه بندها ساختند            چو از بند و بستن بپرداختند

         خورش دادشان اندكى جان سپوز            بدان تا گذارند روزى بروز

         ازان پس همه گنج شاه جهان            چه از تاج ياقوت و گرز گران‏

         سپرد آنچ ديد از كران تا كران            به ارژنگ سالار مازندران‏

         بر شاه رو گفت و او را بگوى            كه ز آهرمن اكنون بهانه مجوى‏

         همه پهلوانان ايران و شاه            نه خورشيد بينند روشن نه ماه‏

         بكشتن نكردم بروبر نهيب            بدان تا بداند فراز و نشيب‏

         بزارى و سختى بر آيدش هوش            كسى نيز ننهد برين كار گوش‏

         چو ارژنگ بشنيد گفتار اوى            سوى شاه مازندران كرد روى‏

         همى رفت بالشكر و خواسته            اسيران و اسپان آراسته‏

         سپرد او بشاه و سبك بازگشت            بدان برز كوه آمد از پهن دشت‏

پند دادن زال كاوس را

همى رفت پيش اندرون زال زر            پس او بزرگان زرين كمر

         چو كاوس را ديد دستان سام            نشسته بر او رنگ بر شادكام‏

         بكش كرده دست و سر افگنده پست            همى رفت تا جايگاه نشست‏

         چنين گفت كاى كدخداى جهان            سر افراز بر مهتران و مهان‏

         چو تخت تو نشنيد و افسر نديد            نه چون بخت تو چرخ گردان شنيد

         همه ساله پيروز بادى و شاد            سرت پر ز دانش دلت پر ز داد

         شه نامبردار بنواختش            بر خويش بر تخت بنشاختش‏

         بپرسيدش از رنج راه دراز            ز گردان و از رستم سر فراز

         چنين گفت مر شاه را زال زر            كه نوشه بدى شاه و پيروزگر

         همه شاد و روشن ببخت تواند            برافراخته سر بتخت تواند

         ازان پس يكى داستان كرد ياد            سخنهاى شايسته را درگشاد

         چنين گفت كاى پادشاه جهان            سزاوار تختى و تاج مهان‏

         ز تو پيشتر پادشه بوده‏اند            كه اين راه هرگز نپيموده‏اند

         كه بر سر مرا روز چندى گذشت            سپهر از بر خاك چندى بگشت‏

         منوچهر شد زين جهان فراخ            ازو ماند ايدر بسى گنج و كاخ‏

         همان زو و با نوذر و كى‏قباد            چه مايه بزرگان كه داريم ياد

         ابا لشكر گشن و گرز گران            نكردند آهنگ مازندران‏

         كه آن خانه ديو افسونگرست            طلسمست و ز بند جادو درست‏

         مران را بشمشير نتوان شكست            بگنج و بدانش نيايد بدست‏

         هم آن را بنيرنگ نتوان گشاد            مده رنج و گنج و درم را بباد

         همايون ندارد كس آنجا شدن            وزايدر كنون راى رفتن زدن‏

         سپه را بران سو نبايد كشيد            ز شاهان كس اين راى هرگز نديد

         گرين نامداران ترا كهترند            چنين بنده دادگر داورند

         تو از خون چندين سر نامدار            ز بهر فزونى درختى مكار

         كه بار و بلنديش نفرين بود            نه آيين شاهان پيشين بود

         چنين پاسخ آورد كاوس باز            كز انديشه تو نيم بى‏نياز

         و ليكن من از آفريدون و جم            فزونم بمردى و فرّ و درم‏

         همان از منوچهر و از كى‏قباد            كه مازندران را نكردند ياد

         سپاه و دل و گنجم افزونترست            جهان زير شمشير تيز اندرست‏

         چو بر دانشى شد گشاده جهان            بآهن چه داريم گيتى نهان‏

         شوم رويشان يكايك براه آورم            گر آيين شمشير و گاه آورم‏

         اگر كس نمانم بمازندران            و گر بر نهم باژ و ساو گران‏

         چنان زار و خوارند بر چشم من            چه جادو چه ديوان آن انجمن‏

         بگوش تو آيد خود اين آگهى            كزيشان شود روى گيتى تهى‏

         تو با رستم ايدر جهاندار باش            نگهبان ايران و بيدار باش‏

         جهان آفريننده يار منست            سر نرّه ديوان شكار منست‏

         گرايدونك يارم نباشى بجنگ            مفرماى ما را بدين در درنگ‏

         چو از شاه بشنيد زال اين سخن            نديد ايچ پيدا سرش را ز بن‏

         بدو گفت شاهى و ما بنده‏ايم            بدلسوزگى با تو گوينده‏ايم‏

         اگر داد فرمان دهى گر ستم            براى تو بايد زدن گام و دم‏

         از انديشه دل را بپرداختم            سخن آنچه دانستم انداختم‏

         نه مرگ از تن خويش بتوان سپوخت            نه چشم جهان كس بسوزن بدوخت‏

         بپرهيز هم كس نجست از نياز            جهانجوى ازين سه نيابد جواز

         هميشه جهان بر تو فرخنده باد            مبادا كه پند من آيدت ياد

         پشيمان مبادى ز كردار خويش            بتو باد روشن دل و دين و كيش‏

         سبك شاه را زال پدرود كرد            دل از رفتن او پر از دود كرد

         برون آمد از پيش كاوس شاه            شده تيره بر چشم او هور و ماه‏

         برفتند با او بزرگان نيو            چو طوس و چو گودرز و رهّام و گيو

         بزال آنگهى گفت گيو از خداى            همى خواهم آنك او بود رهنماى‏

         بجايى كه كاوس را دسترس            نباشد ندارم مر او را بكس‏

         ز تو دور باد آز و چشم نياز            مبادا بتو دست دشمن دراز

         بهر سو كه آييم و اندر شويم            جز از آفرينت سخن نشنويم‏

         پس از كردگار جهان آفرين            بتو دارد امّيد ايران زمين‏

         ز بهر گوان رنج برداشتى            چنين راه دشوار بگذاشتى‏

         پس آنگه گرفتندش اندر كنار            ره سيستان را بر آراست كار

رفتن كى ‏كاوس به مازندران

چو كاوس بشنيد از او اين سخن            يكى تازه انديشه افگند بن‏

         دل رزمجويش ببست اندران            كه لشكر كشد سوى مازندران‏

         چنين گفت با سر فرازان رزم            كه ما سر نهاديم يك سر ببزم‏

         اگر كاهلى پيشه گيرد دلير            نگردد ز آسايش و كام سير

         من از جمّ و ضحّاك و از كى ‏قباد            فزونم ببخت و بفرّ و بداد

         فزون بايدم زان ايشان هنر            جهانجوى بايد سر تاجور

         سخن چون بگوش بزرگان رسيد            از ايشان كس اين راى فرّخ نديد

         همه زرد گشتند و پرچين بروى            كسى جنگ ديوان نكرد آرزوى‏

         كسى راست پاسخ نيارست كرد            نهانى روان‏شان پر از باد سرد

         چو طوس و چو گودرز كشواد و گيو            چو خرّاد و گرگين و رهّام نيو

         به آواز گفتند ما كهتريم            زمين جز بفرمان تو نسپريم‏

         ازان پس يكى انجمن ساختند            ز گفتار او دل بپرداختند

         نشستند و گفتند با يكدگر            كه از بخت ما را چه آمد بسر

         اگر شهريار اين سخنها كه گفت            بمى خوردن اندر نخواهد نهفت‏

         ز ما و ز ايران بر آمد هلاك            نماند برين بوم و بر آب و خاك‏

         كه جمشيد با فرّ و انگشترى            بفرمان او ديو و مرغ و پرى‏

         ز مازندران ياد هرگز نكرد            نجست از دليران ديوان نبرد

         فريدون پر دانش و پر فسون            همين را روانش نبد رهنمون‏

         اگر شايدى بردن اين بد بسر            بمردى و گنج و بنام و هنر

         منوچهر كردى بدين پيش دست            نكردى برين بر دل خويش پست‏

         يكى چاره بايد كنون اندرين            كه اين بد بگردد ز ايران زمين‏

         چنين گفت پس طوس با مهتران            كه اى رزم ديده دلاور سران‏

         مر اين بند را چاره اكنون يكيست            بسازيم و اين كار دشوار نيست‏

         هيونى تكاور بر زال سام            ببايد فرستاد و دادن پيام‏

         كه گر سر بگل دارى اكنون مشوى            يكى تيز كن مغز و بنماى روى‏

         مگر كو گشايد لب پندمند            سخن بر دل شهريار بلند

         بگويد كه اين اهرمن داد ياد            در ديو هرگز نبايد گشاد

         مگر زالش آرد ازين گفته باز            و گرنه سر آمد نشان فراز

         سخنها ز هر گونه بر ساختند            هيونى تكاور برون تاختند

         رونده همى تاخت تا نيمروز            چو آمد بر زال گيتى فروز

         چنين داد از نامداران پيام            كه اى نامور با گهر پور سام‏

         يكى كار پيش آمد اكنون شگفت            كه آسانش اندازه نتوان گرفت‏

         برين كار گر تو نبندى كمر            نه تن ماند ايدر نه بوم و نه بر

         يكى شاه را بر دل انديشه خاست            بپيچيدش آهرمن از راه راست‏

         برنج نياگانش از باستان            نخواهد همى بود همداستان‏

         همى گنج بى‏رنج بگزايدش            چراگاه مازندران بايدش‏

         اگر هيچ سر خارى از آمدن            سپهبد همى زود خواهد شدن‏

         همى رنج تو داد خواهد بباد            كه بردى ز آغاز با كى‏قباد

         تو با رستم شير ناخورده سير            ميان را ببستى چو شير دلير

         كنون آن همه باد شد پيش اوى            بپيچيد جان بدانديش اوى‏

         چو بشنيد دستان بپيچيد سخت            تنش گشت لرزان بسان درخت‏

         همى گفت كاوس خود كامه مرد            نه گرم آزموده ز گيتى نه سرد

         كسى كو بود در جهان پيش گاه            برو بگذرد سال و خورشيد و ماه‏

         كه ماند كه از تيغ او در جهان            بلرزند يك سر كهان و مهان‏

         نباشد شگفت ار بمن نگرود            شوم خسته گر پند من نشنود

         و رين رنج آسان كنم بر دلم            از انديشه شاه دل بگسلم‏

         نه از من پسندد جهان آفرين            نه شاه و نه گردان ايران زمين‏

         شوم گويمش هرچ آيد ز پند            ز من گر پذيرد بود سودمند

         وگر تيز گردد گشادست راه            تهمتن هم ايدر بود با سپاه‏

         پر انديشه بود آن شب ديرباز            چو خورشيد بنمود تاج از فراز

         كمر بست و بنهاد سر سوى شاه            بزرگان برفتند با او براه‏

         خبر شد بطوس و بگودرز و گيو            برهّام و گرگين و گردان نيو

         كه دستان بنزديك ايران رسيد            درفش همايونش آمد پديد

         پذيره شدندش سران سپاه            سرى كو كشد پهلوانى كلاه‏

         چو دستان سام اندر آمد بتنگ            پذيره شدندش همه بى‏درنگ‏

         برو سركشان آفرين خواندند            سوى شاه با او همى راندند

         بدو گفت طوس اى گو سرفراز            كشيدى چنين رنج راه دراز

         ز بهر بزرگان ايران زمين            بر آرامش اين رنج كردى گزين‏

         همه سربسر نيك خواه توايم            ستوده بفرّ كلاه توايم‏

         ابا نامداران چنين گفت زال            كه هر كس كه او را نفرسود سال‏

         همه پند پيرانش آيد بياد            از آن پس دهد چرخ گردانش داد

         نشايد كه گيريم از و پند باز            كزين پند ما نيست خود بى‏نياز

         ز پند و خرد گر بگردد سرش            پشيمانى آيد ز گيتى برش‏

         به آواز گفتند ما با توايم            ز تو بگذرد پند كس نشنويم‏

         همه يك سره نزد شاه آمدند            بر نامور تخت‏گاه آمدند

پادشاهى كى كاوس

درخت برومند چون شد بلند            گر آيد ز گردون بروبر گزند

         شود برگ پژمرده و بيخ سست            سرش سوى پستى گرايد نخست‏

         چو از جايگه بگسلد پاى خويش            بشاخ نو آيين دهد جاى خويش‏

         مر او را سپارد گل و برگ و باغ            بهارى بكردار روشن چراغ‏

         اگر شاخ بد خيزد از بيخ نيك            تو با شاخ تندى مياغاز ريك‏

         پدر چون بفرزند ماند جهان            كند آشكارا بروبر نهان‏

         گر او بفگند فرّ و نام پدر            تو بيگانه خوانش مخوانش پسر

         كرا گم شود راه آموزگار            سزد گر جفا بيند از روزگار

         چنين است رسم سراى كهن            سرش هيچ پيدا نبينى ز بن‏

         چو رسم بدش باز داند كسى            نخواهد كه ماند بگيتى بسى‏

         چو كاوس بگرفت گاه پدر            مر او را جهان بنده شد سربسر

         ز هر گونه گنج آگنده ديد            جهان سربسر پيش خود بنده ديد

         همان تخت و هم طوق و هم گوشوار            همان تاج زرّين زبرجدنگار

         همان تازى اسپان آگنده يال            بگيتى ندانست كس را همال‏

         چنان بد كه در گلشن زرنگار            همى خورد روزى مى خوشگوار

         يكى تخت زرّين بلورينش پاى            نشسته بروبر جهان كدخداى‏

         ابا پهلوانان ايران بهم            همى راى زد شاه بر بيش و كم‏

         چو رامشگرى ديو زى پرده دار            بيامد كه خواهد بر شاه بار

         چنين گفت كز شهر مازندران            يكى خوشنوازم ز رامشگران‏

         اگر درخورم بندگى شاه را            گشايد بر تخت او راه را

         برفت از بر پرده سالار بار            خرامان بيامد بر شهريار

         بگفتا كه رامشگرى بر درست            ابا بربط و نغز رامشگرست‏

         بفرمود تا پيش او خواندند            بر رود سازانش بنشاندند

         ببربط چو بايست بر ساخت رود            بر آورد مازندرانى سرود

         كه مازندران شهر ما ياد باد            هميشه بر و بومش آباد باد

         كه در بوستانش هميشه گلست            بكوه اندرون لاله و سنبلست‏

         هوا خوشگوار و زمين پر نگار            نه گرم و نه سرد و هميشه بهار

         نوازنده بلبل بباغ اندرون            گرازنده آهو براغ اندرون‏

         هميشه بياسايد از خفت و خوى            همه ساله هر جاى رنگست و بوى‏

         گلابست گوئى بجويش روان            همى شاد گردد ز بويش روان‏

         دى و بهمن و آذر و فروردين            هميشه پر از لاله بينى زمين‏

         همه ساله خندان لب جويبار            بهر جاى باز شكارى بكار

         سراسر همه كشور آراسته            ز ديبا و دينار و ز خواسته‏

         بتان پرستنده با تاج زر            همه نامداران بزرّين كمر

آمدن كى‏ قباد به استخر پارس

          و زانجا سوى پارس اندر كشيد            كه در پارس بد گنجها را كليد

         نشستنگه آن گه باسطخر بود            كيان را بدان جايگه فخر بود

         جهانى سوى او نهادند روى            كه او بود سالار ديهيم جوى‏

         بتخت كيان اندر آورد پاى            بداد و به آيين فرخنده راى‏

         چنين گفت با نامور مهتران            كه گيتى مرا از كران تا كران‏

         اگر پيل با پشّه كين آورد            همه رخنه در داد و دين آورد

         نخواهم بگيتى جز از راستى            كه خشم خدا آورد كاستى‏

         تن آسانى از درد رنج منست            كجا خاك و آبست گنج منست‏

         سپاهى و شهرى همه يك سرند            همه پادشاهى مرا لشكرند

         همه در پناه جهاندار بيد            خردمند بيد و بى‏آزار بيد

         هر آن كس كه دارد خوريد و دهيد            سپاسى ز خوردن بمن بر نهيد

         هر آن كس كجا بازماند ز خورد            ندارد همى توشه كاركرد

         چراگاه‏شان بارگاه منست            هر آن كس كه اندر سپاه منست‏

         و زان رفته نام آوران ياد كرد            بداد و دهش گيتى آباد كرد

         برين گونه صد سال شادان بزيست            نگر تا چنين در جهان شاه كيست‏

         پسر بد مر او را خردمند چار            كه بودند زو در جهان يادگار

         نخستين چو كاؤس با آفرين            كى آرش دوم و دگر كى پشين‏

         چهارم كجا آرشش بود نام            سپردند گيتى به آرام و كام‏

         چو صد سال بگذشت با تاج و تخت            سرانجام تاب اندر آمد ببخت‏

         چو دانست كامد بنزديك مرگ            بپژمرد خواهد همى سبز برگ‏

         سر ماه كاؤس كى را بخواند            ز داد و دهش چند با او براند

         بدو گفت ما برنهاديم رخت            تو بسپار تابوت و بر دار تخت‏

         چنانم كه گويى ز البرز كوه            كنون آمدم شادمان با گروه‏

         چو بختى كه بى‏آگهى بگذرد            پرستنده او ندارد خرد

         تو گر دادگر باشى و پاك دين            ز هر كس نيابى بجز آفرين‏

         و گر آز گيرد سرت را بدام            بر آرى يكى تيغ تيز از نيام‏

         بگفت اين و شد زين جهان فراخ            گزين كرد صندوق بر جاى كاخ‏

         بسر شد كنون قصّه كى‏قباد            ز كاؤس بايد سخن كرد ياد

آشتى خواستن پشنگ از كى‏ قباد

          سپهدار تركان دو ديده پر آب            شگفتى فرو ماند ز افراسياب‏

         يكى مرد با هوش را برگزيد            فرسته بايران چنانچون سزيد

         يكى نامه بنوشت ار تنگ‏وار            برو كرده صد گونه رنگ و نگار

         بنام خداوند خورشيد و ماه            كه او داد بر آفرين دستگاه‏

         وزو بر روان فريدون درود            كزو دارد اين تخم ما تار و پود

         گر از تور بر ايرج نيك بخت            بد آمد پديد از پى تاج و تخت‏

         بران بر همى راند بايد سخن            ببايد كه پيوند ماند ببن‏

         گر اين كينه از ايرج آمد پديد            منوچهر سرتاسر آن كين كشيد

         بران هم كه كرد آفريدون نخست            كجا راستى را ببخشش بجست‏

         سزد گر برانيم دل هم بران            نگرديم از آيين و راه سران‏

         ز جيحون و تا ماورالنّهر بر            كه جيحون ميانچيست اندر گذر

         بر و بوم ما بود هنگام شاه            نكردى بران مرز ايرج نگاه‏

         همان بخش ايرج ز ايران زمين            بداد آفريدون و كرد آفرين‏

         ازان گر بگرديم و جنگ آوريم            جهان بر دل خويش تنگ آوريم‏

         بود زخم شمشير و خشم خداى            نيابيم بهره بهر دو سراى‏

         و گر همچنان چون فريدون گرد            بتور و بسلم و به ايرج سپرد

         ببخشيم و زان پس نجوييم كين            كه چندين بلا خود نيرزد زمين‏

         سراينده از سال چون برف گشت            ز خون كيان خاك شنگرف گشت‏

         سرانجام هم جز ببالاى خويش            نيابد كسى بهره از جاى خويش‏

         بمانيم روز پسين زير خاك            سراپاى كرباس و جاى مغاك‏

         و گر آزمنديست و اندوه و رنج            شدن تنگ دل در سراى سپنج‏

         مگر رام گردد برين كى‏قباد            سر مرد بخرد نگردد ز داد

         كس از ما نبينند جيحون بخواب            و ز ايران نيايند ازين روى آب‏

         مگر با درود و سلام و پيام            دو كشور شود زين سخن شادكام‏

         چو نامه بمهر اندر آورد شاه            فرستاد نزديك ايران سپاه‏

         ببردند نامه بر كى‏قباد            سخن نيز ازين گونه كردند ياد

         چنين داد پاسخ كه دانى درست            كه از ما نبد پيش دستى نخست‏

         ز تور اندر آمد نخستين ستم            كه شاهى چو ايرج شد از تخت كم‏

         بدين روزگار اندر افراسياب            بيامد بتيزى و بگذاشت آب‏

         شنيدى كه با شاه نوذر چه كرد            دل دام و دد شد پر از داغ و درد

         ز كينه باغريرث پر خرد            نه آن كرد كز مردمى در خورد

         ز كردار بد گر پشيمان شويد            بنوّى ز سر باز پيمان شويد

         مرا نيست از كينه و آز رنج            بسيچيده‏ام در سراى سپنج‏

         شما را سپردم ازان روى آب            مگر يابد آرامش افراسياب‏

         بنوّى يكى باز پيمان نوشت            بباغ بزرگى درختى بكشت‏

         فرستاده آمد بسان پلنگ            رسانيد نامه بنزد پشنگ‏

         بنه بر نهاد و سپه را براند            همى گرد بر آسمان بر فشاند

         ز جيحون گذر كرد مانند باد            و زان آگهى شد بر كى ‏قباد

         كه دشمن شد از پيش بى‏كارزار            بدان گشت شادان دل شهريار

         بدو گفت رستم كه اى شهريار            مجو آشتى در گه كارزار

         نبد پيشتر آشتى را نشان            بدين روز گرز من آوردشان‏

         چنين گفت با نامور كى‏قباد            كه چيزى نديدم نكوتر ز داد

         نبيره فريدون فرخ پشنگ            بسيرى همى سر بپيچد ز جنگ‏

         سزد گر هر آن كس كه دارد خرد            بكژّى و ناراستى ننگرد

         ز زاولستان تا بدرياى سند            نوشتيم عهدى ترا بر پرند

         سر تخت با افسر نيمروز            بدار و همى باش گيتى فروز

         وزين روى كابل بمهراب ده            سراسر سنانت بزهراب ده‏

         كجا پادشاهيست بى‏جنگ نيست            و گر چند روى زمين تنگ نيست‏

         سرش را بياراست با تاج زر            همان گردگاهش بزرّين كمر

         ز يك روى گيتى مرو را سپرد            ببوسيد روى زمين مرد گرد

         ازان پس چنين گفت فرّخ قباد            كه بى‏زال تخت بزرگى مباد

         بيك موى دستان نيرزد جهان            كه او ماندمان يادگار از مهان‏

         يكى جامه شهريارى بزر            ز ياقوت و پيروزه تاج و كمر

         نهادند مهد از بر پنج پيل            ز پيروزه رخشان بكردار نيل‏

         بگسترد زربفت بر مهد بر            يكى گنج كش كس ندانست مر

         فرستاد نزديك دستان سام            كه خلعت مرا زين فزون بود كام‏

         اگر باشدم زندگانى دراز            ترا دارم اندر جهان بى‏ نياز

         همان قارن نيو و كشواد را            چو برزين و خرّاد پولاد را

         برافگند خلعت چنانچون سزيد            كسى را كه خلعت سزاوار ديد

         درم داد و دينار و تيغ و سپر            كرا در خور آمد كلاه و كمر