پيغام كاوس به زال و رستم

ازان پس جهانجوى خسته جگر            برون كرد مردى چو مرغى بپر

         سوى زابلستان فرستاد زود            بنزديك دستان و رستم درود

         كنون چشم شد تيره و تيره بخت            بخاك اندر آمد سر تاج و تخت‏

         جگر خسته در چنگ آهرمنم            همى بگسلد زار جان از تنم‏

         چو از پندهاى تو ياد آورم            همى از جگر سرد باد آورم‏

         نرفتم بگفتار تو هوشمند            ز كم دانشى بر من آمد گزند

         اگر تو نبندى بدين بد ميان            همه سود را مايه باشد زيان‏

         چو پوينده نزديك دستان رسيد            بگفت آنچ دانست و ديد و شنيد

         هم آن گنج و هم لشكر نامدار            بياراسته چون گل اندر بهار

         همه چرخ گردان بديوان سپرد            تو گويى كه باد اندر آمد ببرد

         چو بشنيد بر تن بدرّيد پوست            ز دشمن نهان داشت اين هم ز دوست‏

         بروشن دل از دور بدها بديد            كه زين بر زمانه چه خواهد رسيد

         برستم چنين گفت دستان سام            كه شمشير كوته شد اندر نيام‏

         نشايد كزين پس چميم و چريم            و گر تخت را خويشتن پروريم‏

         كه شاه جهان در دم اژدهاست            بايرانيان بر چه مايه بلاست‏

         كنون كرد بايد ترا رخش زين            بخواهى بتيغ جهان بخش كين‏

         همانا كه از بهر اين روزگار            ترا پرورانيد پروردگار

         نشايد بدين كار آهرمنى            كه آسايش آرى و گر دم زنى‏

         برت را بببر بيان سخت كن            سر از خواب و انديشه پردخت كن‏

         هران تن كه چشمش سنان تو ديد            كه گويد كه او را روان آرميد

         اگر جنگ دريا كنى خون شود            از آواى تو كوه هامون شود

         نبايد كه ارژنگ و ديو سپيد            بجان از تو دارند هرگز اميد

         كنون گردن شاه مازندران            همه خرد بشكن بگرز گران‏

         چنين پاسخش داد رستم كه راه            درازست و من چون شوم كينه خواه‏

         ازين پادشاهى بدان گفت زال            دو راهست و هر دو برنج و وبال‏

         يكى از دو راه آنك كاوس رفت            دگر كوه و بالا و منزل دو هفت‏

         پر از ديو و شيرست و پر تيرگى            بماند بدو چشمت از خيرگى‏

         تو كوتاه بگزين شگفتى ببين            كه يار تو باشد جهان آفرين‏

         اگر چه بر نجست هم بگذرد            پى رخش فرّخ زمين بسپرد

         شب تيره تا بر كشد روز چاك            نيايش كنم پيش يزدان پاك‏

         مگر باز بينم بر و يال تو            همان پهلوى چنگ و گوپال تو

         و گر هوش تو نيز بر دست ديو            برآيد بفرمان گيهان خديو

         تواند كسى اين سخن بازداشت            چنان كو گذارد ببايد گذاشت‏

         نخواهد همى ماند ايدر كسى            بخوانند اگر چه بماند بسى‏

         كسى كو جهان را بنام بلند            گذارد برفتن نباشد نژند

         چنين گفت رستم بفرّخ پدر            كه من بسته دارم بفرمان كمر

         و ليكن بدوزخ چميدن بپاى            بزرگان پيشين نديدند راى‏

         همان از تن خويش نابوده سير            نيايد كسى پيش درّنده شير

         كنون من كمر بسته و رفته گير            نخواهم جز از دادگر دستگير

         تن و جان فداى سپهبد كنم            طلسم دل جادوان بشكنم‏

         هر آن كس كه زنده است ز ايرانيان            بيارم ببندم كمر بر ميان‏

         نه ارژنگ مانم نه ديو سپيد            نه سنجه نه پولادغندى نه بيد

         بنام جهان آفرين يك خداى            كه رستم نگرداند از رخش پاى‏

         مگر دست ارژنگ بسته چو سنگ            فگنده بگردنش در پالهنگ‏

         سر و مغز پولاد را زير پاى            پى رخش برده زمين را ز جاى‏

         بپوشيد ببر و برآورد يال            برو آفرين خواند بسيار زال‏

         چو رستم برخش اندر آورد پاى            رخش رنگ بر جاى و دل هم بجاى‏

         بيامد پر از آب رودابه روى            همى زار بگريست دستان بروى‏

         بدو گفت كاى مادر نيكخوى            نه بگزيدم اين راه بر آرزوى‏

         مرا در غم خود گذارى همى            بيزدان چه اميد دارى همى‏

         چنين آمدم بخشش روزگار            تو جان و تن من بزنهار دار

         بپدرود كردنش رفتند پيش            كه دانست كش باز بينند بيش‏

         زمانه بدين سان همى بگذرد            دمش مرد دانا همى بشمرد

         هران روز بد كز تو اندر گذشت            برانى كز و گيتى آباد گشت‏

پند دادن زال كاوس را

همى رفت پيش اندرون زال زر            پس او بزرگان زرين كمر

         چو كاوس را ديد دستان سام            نشسته بر او رنگ بر شادكام‏

         بكش كرده دست و سر افگنده پست            همى رفت تا جايگاه نشست‏

         چنين گفت كاى كدخداى جهان            سر افراز بر مهتران و مهان‏

         چو تخت تو نشنيد و افسر نديد            نه چون بخت تو چرخ گردان شنيد

         همه ساله پيروز بادى و شاد            سرت پر ز دانش دلت پر ز داد

         شه نامبردار بنواختش            بر خويش بر تخت بنشاختش‏

         بپرسيدش از رنج راه دراز            ز گردان و از رستم سر فراز

         چنين گفت مر شاه را زال زر            كه نوشه بدى شاه و پيروزگر

         همه شاد و روشن ببخت تواند            برافراخته سر بتخت تواند

         ازان پس يكى داستان كرد ياد            سخنهاى شايسته را درگشاد

         چنين گفت كاى پادشاه جهان            سزاوار تختى و تاج مهان‏

         ز تو پيشتر پادشه بوده‏اند            كه اين راه هرگز نپيموده‏اند

         كه بر سر مرا روز چندى گذشت            سپهر از بر خاك چندى بگشت‏

         منوچهر شد زين جهان فراخ            ازو ماند ايدر بسى گنج و كاخ‏

         همان زو و با نوذر و كى‏قباد            چه مايه بزرگان كه داريم ياد

         ابا لشكر گشن و گرز گران            نكردند آهنگ مازندران‏

         كه آن خانه ديو افسونگرست            طلسمست و ز بند جادو درست‏

         مران را بشمشير نتوان شكست            بگنج و بدانش نيايد بدست‏

         هم آن را بنيرنگ نتوان گشاد            مده رنج و گنج و درم را بباد

         همايون ندارد كس آنجا شدن            وزايدر كنون راى رفتن زدن‏

         سپه را بران سو نبايد كشيد            ز شاهان كس اين راى هرگز نديد

         گرين نامداران ترا كهترند            چنين بنده دادگر داورند

         تو از خون چندين سر نامدار            ز بهر فزونى درختى مكار

         كه بار و بلنديش نفرين بود            نه آيين شاهان پيشين بود

         چنين پاسخ آورد كاوس باز            كز انديشه تو نيم بى‏نياز

         و ليكن من از آفريدون و جم            فزونم بمردى و فرّ و درم‏

         همان از منوچهر و از كى‏قباد            كه مازندران را نكردند ياد

         سپاه و دل و گنجم افزونترست            جهان زير شمشير تيز اندرست‏

         چو بر دانشى شد گشاده جهان            بآهن چه داريم گيتى نهان‏

         شوم رويشان يكايك براه آورم            گر آيين شمشير و گاه آورم‏

         اگر كس نمانم بمازندران            و گر بر نهم باژ و ساو گران‏

         چنان زار و خوارند بر چشم من            چه جادو چه ديوان آن انجمن‏

         بگوش تو آيد خود اين آگهى            كزيشان شود روى گيتى تهى‏

         تو با رستم ايدر جهاندار باش            نگهبان ايران و بيدار باش‏

         جهان آفريننده يار منست            سر نرّه ديوان شكار منست‏

         گرايدونك يارم نباشى بجنگ            مفرماى ما را بدين در درنگ‏

         چو از شاه بشنيد زال اين سخن            نديد ايچ پيدا سرش را ز بن‏

         بدو گفت شاهى و ما بنده‏ايم            بدلسوزگى با تو گوينده‏ايم‏

         اگر داد فرمان دهى گر ستم            براى تو بايد زدن گام و دم‏

         از انديشه دل را بپرداختم            سخن آنچه دانستم انداختم‏

         نه مرگ از تن خويش بتوان سپوخت            نه چشم جهان كس بسوزن بدوخت‏

         بپرهيز هم كس نجست از نياز            جهانجوى ازين سه نيابد جواز

         هميشه جهان بر تو فرخنده باد            مبادا كه پند من آيدت ياد

         پشيمان مبادى ز كردار خويش            بتو باد روشن دل و دين و كيش‏

         سبك شاه را زال پدرود كرد            دل از رفتن او پر از دود كرد

         برون آمد از پيش كاوس شاه            شده تيره بر چشم او هور و ماه‏

         برفتند با او بزرگان نيو            چو طوس و چو گودرز و رهّام و گيو

         بزال آنگهى گفت گيو از خداى            همى خواهم آنك او بود رهنماى‏

         بجايى كه كاوس را دسترس            نباشد ندارم مر او را بكس‏

         ز تو دور باد آز و چشم نياز            مبادا بتو دست دشمن دراز

         بهر سو كه آييم و اندر شويم            جز از آفرينت سخن نشنويم‏

         پس از كردگار جهان آفرين            بتو دارد امّيد ايران زمين‏

         ز بهر گوان رنج برداشتى            چنين راه دشوار بگذاشتى‏

         پس آنگه گرفتندش اندر كنار            ره سيستان را بر آراست كار

آگاهى يافتن زال از مرگ نوذر

          بگستهم و طوس آمد اين آگهى            كه تيره شد آن فرّ شاهنشهى‏

         بشمشير تيز آن سر تاج دار            بزارى بريدند و برگشت كار

         بكندند موى و شخودند روى            از ايران بر آمد يكى هاى و هوى‏

         سر سركشان گشت پر گرد و خاك            همه ديده پر خون همه جامه چاك‏

         سوى زابلستان نهادند روى            زبان شاه گوى و روان شاه جوى‏

         بر زال رفتند با سوگ و درد            رخان پر ز خون و سران پر ز گرد

         كه زارا دليرا شها نوذرا            گوا تاج دارا مها مهترا

         نگهبان ايران و شاه جهان            سر تاج داران و پشت مهان‏

         سرت افسر از خاك جويد همى            زمين خون شاهان ببويد همى‏

         گيايى كه رويد بران بوم و بر            نگون دارد از شرم خورشيد سر

         همى داد خواهيم و زارى كنيم            بخون پدر سوگوارى كنيم‏

         نشان فريدون بدو زنده بود            زمين نعل اسپ ورا بنده بود

         بزارى و خوارى سرش را ز تن            بريدند با نامدار انجمن‏

         همه تيغ زهر آبگون بركشيد            بكين جستن آييد و دشمن كشيد

         همانا برين سوگ با ما سپهر            ز ديده فرو باردى خون بمهر

         شما نيز ديده پر از خون كنيد            همه جامه ناز بيرون كنيد

         كه با كين شاهان نشايد كه چشم            نباشد پر از آب و دل پر ز خشم‏

         همه انجمن زار و گريان شدند            چو بر آتش تيز بريان شدند

         زبان داد دستان كه تا رستخيز            نبيند نيام مرا تيغ تيز

         چمان چرمه در زير تخت منست            سنان‏دار نيزه درخت منست‏

         ركابست پاى مرا جايگاه            يكى ترگ تيره سرم را كلاه‏

         برين كينه آرامش و خواب نيست            همى چون دو چشمم بجوى آب نيست‏

         روان چنان شهريار جهان            درخشنده بادا ميان مهان‏

         شما را بداد جهان آفرين            دل آرميده بادا بآيين و دين‏

         ز مادر همه مرگ را زاده‏ايم            برينيم و گردن و را داده‏ايم‏

         چو گردان سوى كينه بشتافتند            بسارى سران آگهى يافتند

         از يشان بشد خورد و آرام و خواب            پر از بيم گشتند از افراسياب‏

         ازان پس به اغريرث آمد پيام            كه اى پر منش مهتر نيك‏نام‏

         بگيتى بگفتار تو زنده‏ايم            همه يك بيك مر ترا بنده‏ايم‏

         تو دانى كه دستان بزابلستان            بجايست با شاه كابلستان‏

         چو بر زين و چون قارن رزم‏زن            چو خرّاد و كشواد لشكر شكن‏

         يلانند با چنگهاى دراز            ندارند از ايران چنين دست باز

         چو تابند گردان ازين سو عنان            بچشم اندر آرند نوك سنان‏

         از آن تيز گردد رد افراسياب            دلش گردد از بستگان پر شتاب‏

         پس آنگه سر يك رمه بى‏گناه            بخاك اندر آرد ز بهر كلاه‏

         اگر بيند اغريرث هوشمند            مر اين بستگان را گشايد ز بند

         پراگنده گرديم گرد جهان            زبان برگشاييم پيش مهان‏

         بپيش بزرگان ستايش كنيم            همان پيش يزدان نيايش كنيم‏

         چنين گفت اغريرث پر خرد            كزين گونه گفتار كى در خورد

         ز من آشكارا شود دشمنى            بجوشد سر مرد آهرمنى‏

         يكى چاره سازم دگرگونه زين            كه با من نگردد برادر بكين‏

         گر ايدون كه دستان شود تيز چنگ            يكى لشكر آرد بر ما بجنگ‏

         چو آرد بنزديك سارى رمه            بدستان سپارم شما را همه‏

         بپردازم آمل نيايم بجنگ            سرم را ز نام اندر آرم بننگ‏

         بزرگان ايران ز گفتار اوى            بروى زمين بر نهادند روى‏

         چو از آفرينش بپرداختند            نوندى ز سارى برون تاختند

         بپوييد نزديك دستان سام            بياورد ازان نامداران پيام‏

         كه بخشود بر ما جهاندار ما            شد اغريرث پر خرد يار ما

         يكى سخت پيمان فگنديم بن            بران بر نهاديم يك سر سخن‏

         كز ايران چو دستان آزاد مرد            بيايند و جويند با وى نبرد

         گرانمايه اغريرث نيك پى            ز آمل گذارد سپه را برى‏

         مگر زنده از چنگ اين اژدها            تن يك جهان مردم آيد رها

         چو پوينده در زابلستان رسيد            سراينده در پيش دستان رسيد

         بزرگان و جنگ آوران را بخواند            پيام يلان پيش ايشان براند

         ازان پس چنين گفت كاى سروران            پلنگان جنگى و نام آوران‏

         كدامست مردى كنارنگ دل            بمردى سيه كرده در جنگ دل‏

         خريدار اين جنگ و اين تاختن            بخورشيد گردن بر افراختن‏

         ببر زد بران كار كشواد دست            منم گفت يازان بدين داد دست‏

         برو آفرين كرد فرخنده زال            كه خرّم بدى تا بود ماه و سال‏

         سپاهى ز گردان پر خاشجوى            ز زابل بآمل نهادند روى‏

         چو از پيش دستان برون شد سپاه            خبر شد باغريرث نيك‏خواه‏

         همه بستگان را بسارى بماند            بزد ناى رويين و لشكر براند

         چو گشواد فرّخ بسارى رسيد            پديد آمد آن بندها را كليد

         يكى اسپ مر هر يكى را بساخت            ز سارى سوى زابلستان بتاخت‏

         چو آمد بدستان سام آگهى            كه برگشت گشواد با فرّهى

         يكى گنج ويژه بدرويش داد            سراينده را جامه خويش داد

         چو گشواد نزديك زابل رسيد            پذيره شدش زال زر چون سزيد

         بران بستگان زار بگريست دير            كجا مانده بودند در چنگ شير

         پس از نامور نوذر شهريار            بسر خاك بر كرد و بگريست زار

         بشهر اندر آوردشان ارجمند            بياراست ايوانهاى بلند

         چنان هم كه هنگام نوذر بدند            كه با تاج و با تخت و افسر بدند

         بياراست دستان همه دستگاه            شد از خواسته بى‏نياز آن سپاه‏

رسيدن زال به يارى مهراب

          فرستاده نزديك دستان رسيد            بكردار آتش دلش بر دميد

         سوى گرد مهراب بنهاد روى            همى تاخت با لشكرى جنگجوى‏

         چو مهراب را پاى بر جاى ديد            بسرش اندرون دانش و راى ديد

         بدل گفت كاكنون ز لشكر چه باك            چه پيشم خزروان چه يك مشت خاك‏

         پس آنگه سوى شهر بنهاد روى            چو آمد بشهر اندرون نامجوى‏

         بمهراب گفت اى هشيوار مرد            پسنديده اندر همه كاركرد

         كنون من شوم در شب تيره‏گون            يكى دست يازم بريشان بخون‏

         شوند آگه از من كه باز آمدم            دل آگنده و كينه‏ساز آمدم‏

         كمانى ببازو در افگند سخت            يكى تير بر سان شاخ درخت‏

         نگه كرد تا جاى گردان كجاست            خدنگى بچرخ اندرون راند راست‏

         بينداخت سه جاى سه چوبه تير            بر آمد خروشيدن دار و گير

         چو شب روز شد انجمن شد سپاه            بران تير كردند هر كس نگاه‏

         بگفتند كاين تير زالست و بس            نراند چنين در كمان تير كس‏

         چو خورشيد تابان ز بالا بگشت            خروش تبيره بر آمد ز دشت‏

         بشهر اندرون كوس با كرّ ناى            خروشيدن زنگ و هندى دراى‏

         بر آمد سپه را بهامون كشيد            سرا پرده و پيل بيرون كشيد

         سپاه اندر آورد پيش سپاه            چو هامون شد از گرد كوه سياه‏

         خزروان دمان با عمود و سپر            يكى تاختن كرد بر زال زر

         عمودى بزد بر بر روشنش            گسسته شد آن نامور جوشنش‏

         چو شد تافته شاه زابلستان            برفتند گردان كابلستان‏

         يكى درع پوشيد زال دلير            بجنگ اندر آمد بكردار شير

         بدست اندرون داشت گرز پدر            سرش گشته پر خشم و پر خون جگر

         بزد بر سرش گرزه گاورنگ            زمين شد ز خونش چو پشت پلنگ‏

         بيفگند و بسپرد و زو در گذشت            ز پيش سپاه اندر آمد بدشت‏

         شماساس را خواست كايد برون            نيامد برون كش بخوشيد خون‏

         بگرد اندرون يافت كلباد را            بگردن بر آورد پولاد را

         چو شمشير زن گرز دستان بديد            همى كرد از و خويشتن ناپديد

         كمان را بزه كرد زال سوار            خدنگى بدو اندرون راند خوار

         بزد بر كمربند كلباد بر            بران بند زنجير پولاد بر

         ميانش ابا كوهه زين بدوخت            سپه را بكلباد بر دل بسوخت‏

         چو اين دو سر افگنده شد در نبرد            شماساس شد بى‏دل و روى زرد

         شماساس و آن لشكر رزم ساز            پراگنده از رزم گشتند باز

         پس اندر دليران زاولستان            برفتند با شاه كابلستان‏

         چنان شد ز بس كشته در رزمگاه            كه گفتى جهان تنگ شد بر سپاه‏

         سوى شاه تركان نهادند سر            گشاده سليح و گسسته كمر

         شماساس چون در بيابان رسيد            ز ره قارن كاوه آمد پديد

         كه از لشكر ويسه برگشته بود            بخوارى گراميش را كشته بود

         بهم باز خوردند هر دو سپاه            شماساس با قارن كينه‏خواه‏

         بدانست قارن كه ايشان كيند            ز زاولستان ساخته بر چيند

         بزد ناى رويين و بگرفت راه            بپيش سپاه اندر آمد سپاه‏

         از ان لشكر خسته و بسته مرد            بخورشيد تابان بر آورد گرد

         گريزان شماساس با چند مرد            برفتند از ان تيره گرد نبرد

                       

رسيدن زال به نزديك سام

          همى راند دستان گرفته شتاب            چو پرّنده مرغ و چو كشتى بر آب‏

         كسى را نبد ز آمدنش آگهى            پذيره نرفتند با فرّهى

         خروشى بر آمد ز پرده سراى            كه آمد ز ره زال فرخنده راى‏

         پذيره شدش سام يل شادمان            همى داشت اندر برش يك زمان‏

         فرود امد از باره بوسيد خاك            بگفت آن كجا ديد و بشنيد پاك‏

         نشست از بر تخت پر مايه سام            ابا زال خرّم دل و شادكام‏

         سخنهاى سيندخت گفتن گرفت            لبش گشت خندان نهفتن گرفت‏

         چنين گفت كامد ز كابل پيام            پيمبر زنى بود سيندخت نام‏

         ز من خواست پيمان و دادم زمان            كه هرگز نباشم بدو بدگمان‏

         ز هر چيز كز من بخوبى بخواست            سخنها بران بر نهاديم راست‏

         نخست آنكه با ماه كابلستان            شود جفت خورشيد زابلستان‏

         دگر آنكه زى او بمهمان شويم            بران دردها پاك درمان شويم‏

         فرستاده آمد از نزد اوى            كه پردخته شد كار بنماى روى‏

         كنون چيست پاسخ فرستاده را            چه گوييم مهراب آزاده را

         ز شادى چنان شد دل زال سام            كه رنگش سراپاى شد لعل فام‏

         چنين داد پاسخ كه اى پهلوان            گر ايدون كه بينى بروشن روان‏

         سپه رانى و ما بكابل شويم            بگوييم زين در سخن بشنويم‏

         بدستان نگه كرد فرخنده سام            بدانست كو را ازين چيست كام‏

         سخن هر چه از دخت مهراب نيست            بنزديك زال آن جز از خواب نيست‏

         بفرمود تا زنگ و هندى دراى            زدند و گشادند پرده سراى‏

         هيونى بر افگند مرد دلير            بدان تا شود نزد مهراب شير

   ‏

                       

هنر نمودن زال در پيش منوچهر

چو زال اين سخنها بكرد آشكار            از و شادمان شد دل شهريار

         بشادى يكى انجمن بر شگفت            شهنشاه گيتى ز هازه گرفت‏

         يكى جشنگاهى بياراست شاه            چنانچون شب چارده چرخ ماه‏

         كشيدند مى تا جهان تيره گشت            سر ميگساران ز مى خيره گشت‏

         خروشيدن مرد بالاى گاه            يكايك بر آمد ز درگاه شاه‏

         برفتند گردان همه شاد و مست            گرفته يكى دست ديگر بدست‏

         چو بر زد زبانه ز كوه آفتاب            سر نامداران بر آمد ز خواب‏

         بيامد كمر بسته زال دلير            بپيش شهنشاه چون نرّه شير

         بدستورى بازگشتن ز در            شدن نزد سالار فرّخ پدر

         بشاه جهان گفت كاى نيكخوى            مرا چهر سام آمدست آرزوى‏

         ببوسيدم اين پايه تخت عاج            دلم گشت روشن بدين برز و تاج‏

         بدو گفت شاه اى جوانمرد گرد            يك امروز نيزت ببايد سپرد

         ترا بويه دخت مهراب خاست            دلت راهش سام زابل كجاست‏

         بفرمود تا سنج و هندى دراى            بميدان گذارند با كرّه ناى‏

         ابا نيزه و گرز و تير و كمان            برفتند گردان همه شادمان‏

         كمانها گرفتند و تير خدنگ            نشانه نهادند چون روز جنگ‏

         بپيچيد هر يك بچيزى عنان            بگرز و بتيغ و بتير و سنان‏

         درختى گشن بد بميدان شاه            گذشته برو سال بسيار و ماه‏

         كمان را بماليد دستان سام            بر انگيخت اسپ و برآورد نام‏

         بزد بر ميان درخت سهى            گذاره شد آن تير شاهنشهى‏

         هم اندر تگ اسپ يك چوبه تير            بينداخت و بگذاشت چون نرّه شير

         سپر برگرفتند ژوپين و ران            بگشتند با خشتهاى گران‏

         سپر خواست از ريدك ترك زال            بر انگيخت اسپ و برآورد يال‏

         كمان را بينداخت و ژوپين گرفت            بژوپين شكار نو آيين گرفت‏

         بزد خشت بر سه سپر گيل وار            گشاده بديگر سو افگند خوار

         بگردنكشان گفت شاه جهان            كه با او كه جويد نبرد از مهان‏

         يكى بر گراييدش اندر نبرد            كه از تير و ژوپين بر آورد گرد

         همه بر كشيدند گردان سليح            بدل خشمناك و زبان پر مزيح‏

         بآورد رفتند پيچان عنان            ابا نيزه و آب داده سنان‏

         چنان شد كه مرد اندر آمد بمرد            بر انگيخت زال اسپ و بر خاست گرد

         نگه كرد تا كيست زيشان سوار            عنان پيچ و گردنكش و نامدار

         ز گرد اندر آمد بسان نهنگ            گرفتش كمربند او را بچنگ‏

         چنان خوارش از پشت زين بر گرفت            كه شاه و سپه ماند اندر شگفت‏

         بآواز گفتند گردنكشان            كه مردم نبيند كسى زين نشان‏

         هر آن كس كه با او بجويد نبرد            كند جامه مادر برو لاژورد

         ز شيران نزايد چنين نيز گرد            چه گرد از نهنگانش بايد شمرد

         خنك سام يل كش چنين يادگار            بماند بگيتى دلير و سوار

         برو آفرين كرد شاه بزرگ            همان نامور مهتران سترگ‏

         بزرگان سوى كاخ شاه آمدند            كمربسته و با كلاه آمدند

         يكى خلعت آراست شاه جهان            كه گشتند از ان خيره يك سر مهان‏

         چه از تاج پر مايه و تخت زر            چه از ياره و طوق و زرّين كمر

         همان جامهاى گرانمايه نيز            پرستنده و اسپ و هر گونه چيز

         بزال سپهبد سپرد آن زمان            همه چيزها از كران تا كران‏

   ‏

                       

پاسخ دادن زال موبدان را

زمانى پر انديشه شد زال زر            بر آورد يال و بگسترد بر

         و زان پس بپاسخ زبان برگشاد            همه پرسش موبدان كرد ياد

         نخست از ده و دو درخت بلند            كه هر يك همى شاخ سى بر كشند

         بسالى ده و دو بود ماه نو            چو شاه نو آيين ابر گاه نو

         بسى روز مه را سر آيد شمار            برين سان بود گردش روزگار

         كنون آنكه گفتى ز كار دو اسپ            فروزان بكردار آذر گشسپ‏

         سپيد و سياهست هر دو زمان            پس يكدگر تيز هر دو دوان‏

         شب و روز باشد كه مى بگذرد            دم چرخ بر ما همى بشمرد

         سديگر كه گفتى كه آن سى سوار            كجا بر گذشتند بر شهريار

         از ان سى سواران يكى كم شود            بگاه شمردن همان سى بود

         نگفتى سخن جز ز نقصان ماه            كه يك شب كم آيد همى گاه گاه‏

         كنون از نيام اين سخن بر كشيم            دو بن سرو كان مرغ دارد نشيم‏

         ز برج بره تا ترازو جهان            همى تيرگى دارد اندر نهان‏

         چنين تا ز گردش بماهى شود            پر از تيرگىّ و سياهى شود

         دو سرو ان دو بازوى چرخ بلند            كز و نيمه شاداب و نيمى نژند

         برو مرغ پرّان چو خورشيد دان            جهان را از و بيم و اميد دان‏

         دگر شارستان بر سر كوهسار            سراى درنگست و جاى قرار

         همين خارستان چون سراى سپنج            كزو ناز و گنجست و هم درد و رنج‏

         همى دم زدن بر تو بر بشمرد            هم او بر فرازد هم او بشكرد

         بر آيد يكى باد با زلزله            ز گيتى بر آيد خروش و خله‏

         همه رنج ما ماند زى خارستان            گذر كرد بايد سوى شارستان‏

         كسى ديگر از رنج ما بر خورد            نپايد برو نيز و هم بگذرد

         چنين رفت از آغاز يك سر سخن            همين باشد و نو نگردد كهن‏

         اگر توشه‏مان نيكنامى بود            روانها بران سر گرامى بود

         و گر آز ورزيم و پيچان شويم            پديد آيد آنگه كه بى‏جان شويم‏

         گر ايوان ما سر بكيوان برست            از ان بهره ما يكى چادرست‏

         چو پوشند بر روى ما خون و خاك            همه جاى بيمست و تيمار و باك‏

         بيابان و آن مرد با تيز داس            كجا خشك و تر زو دل اندر هراس‏

         تر و خشك يكسان همى بدرود            وگر لابه سازى سخن نشنود

         دروگر زمانست و ما چون گيا            همانش نبيره همانش نيا

         بپير و جوان يك بيك ننگرد            شكارى كه پيش آيدش بشكرد

         جهان را چنينست ساز و نهاد            كه جز مرگ را كس ز مادر نزاد

         ازين در در آيد بدان بگذرد            زمانه برو دم همى بشمرد

   ‏

                       

پژوهش كردن موبدان از زال

چنين گفت پس شاه گردن فراز            كزين هر چه گفتيد داريد راز

         بخواند آن زمان زال را شهريار            كز و خواست كردن سخن خواستار

         بدان تا بپرسند از و چند چيز            نهفته سخنهاى ديرينه نيز

         نشستند بيدار دل بخردان            همان زال با نامور موبدان‏

         بپرسيد مر زال را موبدى            ازين تيز هش راه بين بخردى‏

         كه از ده و دو تاى سرو سهى            كه رستست شاداب با فرهى‏

         از ان بر زده هر يكى شاخ سى            نگردد كم و بيش در پارسى‏

         دگر موبدى گفت كاى سر فراز            دو اسپ گرانمايه و تيز تاز

         يكى زان بكردار درياى قار            يكى چون بلور سپيد آبدار

         بجنبند و هر دو شتابنده‏اند            همان يكدگر را نيابنده‏اند

         سديگر چنين گفت كان سى سوار            كجا بگذرانند بر شهريار

         يكى كم شود باز چون بشمرى            همان سى بود باز چون بنگرى‏

         چهارم چنين گفت كان مرغزار            كه بينى پر از سبزه و جويبار

         يكى مرد با تيز داسى بزرگ            سوى مرغزار اندر آيد سترگ‏

         همى بدرود آن گياه خشك و تر            نه بردارد او هيچ از ان كار سر

         دگر گفت كان بر كشيده دو سرو            ز درياى با موج برسان غرو

         يكى مرغ دارد بريشان كنام            نشيمش بشام آن بود اين ببام‏

         ازين چون بپرّد شود برگ خشك            بران بر نشيند دهد بوى مشك‏

         از ان دو هميشه يكى آبدار            يكى پژمريده شده سوگوار

         بپرسيد ديگر كه بر كوهسار            يكى شارستان يافتم استوار

         خرامند مردم از ان شارستان            گرفته بهامون يكى خارستان‏

         بناها كشيدند سر تا بماه            پرستنده گشتند و هم پيشگاه‏

         و زان شارستان رويشان بدل نگذرد            كس از ياد كردن سخن نشمرد

         يكى بومهين خيزد از ناگهان            بر و بومشان پاك گردد نهان‏

         بدان شارستان رويشان نياز آورد            هم انديشگان دراز آورد

         بپرده درست اين سخنها بجوى            بپيش ردان آشكارا بگوى‏

         گر اين رازها آشكارا كنى            ز خاك سيه مشك سارا كنى‏

   ‏

                       

گفتارى در بخت زال در نزد ستاره ‏شناسان

          بفرمود تا موبدان و ردان            ستاره‏شناسان و هم بخردان‏

         كنند انجمن پيش تخت بلند            بكار سپهرى پژوهش كنند

         برفتند و بردند رنج دراز            كه تا با ستاره چه دارند راز

         سه روز اندران كارشان شد درنگ            برفتند با زيج رومى بچنگ‏

         زبان بر گشادند بر شهريار            كه كرديم با چرخ گردان شمار

         چنين آمد از داد اختر پديد            كه اين آب روشن بخواهد دويد

         ازين دخت مهراب و از پور سام            گوى پر منش زايد و نيك نام‏

         بود زندگانيش بسيار مر            همش زور باشد هم آيين و فر

         همش برز باشد همش شاخ و يال            برزم و ببزمش نباشد همال‏

         كجا باره او كند موى تر            شود خشك همرزم او را جگر

         عقاب از بر ترگ او نگذرد            سران جهان را بكس نشمرد

         يكى برز بالا بود فرّمند             همه شير گيرد بخمّ كمند

         هوا را بشمشير گريان كند            بر آتش يكى گور بريان كند

         كمر بسته شهرياران بود            بايران پناه سواران بود

   ‏

                       

آمدن زال با نامه سام نزد منوچهر

          پس آگاهى آمد سوى شهريار            كه آمد ز ره زال سام سوار

         پذيره شدندش همه سركشان            كه بودند در پادشاهى نشان‏

         چو آمد بنزديكى‏ء بارگاه            سبك نزد شاهش گشادند راه‏

         چو نزديك شاه اندر آمد زمين            ببوسيد و بر شاه كرد آفرين‏

         زمانى همى داشت بر خاك روى            بدو داد دل شاه آزر مجوى‏

         بفرمود تا رويش از خاك خشك            ستردند و بر روى پراگند مشك‏

         بيامد بر تخت شاه ارجمند            بپرسيد از و شهريار بلند

         كه چون بودى اى پهلو رادمرد            بدين راه دشوار با باد و گرد

         بفرّ تو گفتا همه بهتريست            ابا تو همه رنج رامشگريست‏

         از و بستد آن نامه پهلوان            بخنديد و شد شاد و روشن روان‏

         چو بر خواند پاسخ چنين داد باز            كه رنجى فزودى بدل بر دراز

         و ليكن بدين نامه دلپذير            كه بنوشت با درد دل سام پير

         اگر چه مرا هست ازين دل دژم            برانم كه ننديشم از بيش و كم‏

         بسازم بر آرم همه كام تو            گر اينست فرجام آرام تو

         تو يك چند اندر بشادى بپاى            كه تا من بكارت زنم نيك راى‏

         ببردند خواليگران خوان زر            شهنشاه بنشست با زال زر

         بفرمود تا نامداران همه            نشستند بر خوان شاه رمه‏

         چو از خوان خسرو بپرداختند            بتخت دگر جاى مى‏ساختند

         چو مى خورده شد نامور پور سام            نشست از بر اسپ زرّين ستام‏

         برفت و بپيمود بالاى شب            پر انديشه دل پر ز گفتار لب‏

         بيامد بشبگير بسته كمر            بپيش منوچهر پيروزگر

         برو آفرين كرد شاه جهان            چو برگشت بستودش اندر نهان‏

   ‏