گفتار اندر بنياد نهادن اين نامه

       

         دل روشن من چو برگشت ازوى            سوى تخت شاه جهان كرد روى‏

         كه اين نامه را دست پيش آورم            ز دفتر بگفتار خويش آورم‏

         بپرسيدم از هر كسى بيشمار            بترسيدم از گردش روزگار

         مگر خود درنگم نباشد بسى            ببايد سپردن بديگر كسى‏

         و ديگر كه گنجم وفادار نيست            همين رنج را كس خريدار نيست‏

         برين گونه يك چند بگذاشتم            سخن را نهفته همى داشتم‏

         سراسر زمانه پر از جنگ بود            بجويندگان بر جهان تنگ بود

         ز نيكو سخن به چه اندر جهان            بنزد سخن سنج فرّخ مهان‏

         اگر نامدى اين سخن از خداى            نبى كى بدى نزد ما رهنماى‏

         بشهرم يكى مهربان دوست بود            تو گفتى كه با من بيك پوست بود

         مرا گفت خوب آمد اين راى تو            به نيكى گرايد همى پاى تو

         نبشته من اين نامه پهلوى            به پيش تو آرم مگر نغنوى‏

         گشاده زبان و جوانيت هست            سخن گفتن پهلوانيت هست‏

         شو اين نامه خسروان بازگوى            بدين جوى نزد مهان آبروى‏

         چو آورد اين نامه نزديك من            بر افروخت اين جان تاريك من

 

                       

گفتار اندر داستان دقیقی سخن سرای

       

         چو از دفتر اين داستانها بسى            همى خواند خواننده بر هر كسى‏

         جهان دل نهاده بدين داستان            همان بخردان نيز و هم راستان‏

         جوانى بيامد گشاده زبان            سخن گفتن خوب و طبع روان‏

         بشعر آرم اين نامه را گفت من            ازو شادمان شد دل انجمن‏

         جوانيش را خوى بد يار بود            ابا بد هميشه به پيكار بود

         برو تاختن كرد ناگاه مرگ            نهادش بسر بر يكى تيره ترگ‏

         بدان خوى بد جان شيرين بداد            نبد از جوانيش يك روز شاد

         يكايك ازو بخت برگشته شد            بدست يكى بنده بر كشته شد

         برفت او و اين نامه ناگفته ماند            چنان بخت بيدار او خفته ماند

         الهى عفو كن گناه و را            بيفزاى در حشر جاه و را

 

                       

گفتار اندر فراهم آوردن شاهنامه

       

         سخن هر چه گويم همه گفته‏اند            بر باغ دانش همه رفته‏اند

         اگر بر درخت برومند جاى            نيابم كه از بر شدن نيست راى‏

         كسى كو شود زير نخل بلند            همان سايه زو باز دارد گزند

         توانم مگر پايه ساختن            بر شاخ آن سرو سايه فكن‏

         كزين نامور نامه شهريار            بگيتى بمانم يكى يادگار

         تو اين را دروغ و فسانه مدان            برنگ فسون و بهانه مدان‏

         ازو هر چه اندر خورد با خرد            دگر بر ره رمز و معنى برد

         يكى نامه بود از گه باستان            فراوان بدو اندرون داستان‏

         پراگنده در دست هر موبدى            ازو بهره نزد هر بخردى‏

         يكى پهلوان بود دهقان نژاد            دلير و بزرگ و خردمند و راد

         پژوهنده روزگار نخست            گذشته سخنها همه باز جست‏

         ز هر كشورى موبدى سالخورد            بياورد كاين نامه را ياد كرد

         بپرسيدشان از كيان جهان            و زان نامداران فرّخ مهان‏

         كه گيتى به آغاز چون داشتند            كه ايدون بما خوار بگذاشتند

         چه گونه سر آمد بنيك اخترى            بر ايشان همه روز كند آورى‏

         بگفتند پيشش يكايك مهان            سخنهاى شاهان و گشت جهان‏

         چو بشنيد از يشان سپهبد سخن            يكى نامور نامه افكند بن‏

         چنين يادگارى شد اندر جهان            برو آفرين از كهان و مهان‏

 

                       

گفتار اندر ستایش پیامبر

 

                       

گفتار اندر آفرینش ماه

       

چراغست مر تيره شب را بسيچ            ببد تا توانى تو هرگز مپيچ‏

         چو سى روز گردش بپيمايدا            شود تيره گيتى بدو روشنا

          پديد آيد آنگاه باريك و زرد             چو پشت كسى كو غم عشق خورد

         چو بيننده ديدارش از دور ديد            هم اندر زمان او شود ناپديد

         دگر شب نمايش كند بيشتر            ترا روشنايى دهد بيشتر

         بدو هفته گردد تمام و درست            بدان باز گردد كه بود از نخست‏

         بود هر شبانگاه باريكتر            بخورشيد تابنده نزديكتر

         بدينسان نهادش خداوند داد            بود تا بود هم بدين يك نهاد

 

                       

گفتار اندر آفرینش آفتاب

       

ز ياقوت سرخست چرخ كبود            نه از آب و گرد و نه از باد و دود

         بچندين فروغ و بچندين چراغ            بياراسته چون بنوروز باغ‏

         روان اندرو گوهر دلفروز            كزو روشنايى گرفتست روز

         ز خاور بر آيد سوى باختر            نباشد ازين يك روش راست‏تر

         ايا آنكه تو آفتابى همى            چه بودت كه بر من نتابى همى

 

                       

گفتار اندر آفرینش مردم

       

         چو زين بگذرى مردم آمد پديد            شد اين بندها را سراسر كليد

         سرش راست بر شد چو سرو بلند            بگفتار خوب و خرد كار بند

         پذيرنده هوش و راى و خرد            مر او را دد و دام فرمان برد

         ز راه خرد بنگرى اندكى            كه مردم بمعنى چه باشد يكى‏

         مگر مردمى خيره خوانى همى            جز اين را نشانى ندانى همى‏

         ترا از دو گيتى برآورده‏اند            بچندين ميانچى بپرورده‏اند

         نخستين فطرت پسين شمار            توئى خويشتن را ببازى مدار

         شنيدم ز دانا دگرگونه زين            چه دانيم راز جهان آفرين‏

         نگه كن سرانجام خود را ببين            چو كارى بيابى ازين به گزين‏

         برنج اندر آرى تنت را رواست            كه خود رنج بردن بدانش سزاست‏

         چو خواهى كه يابى ز هر بد رها            سر اندر نيارى بدام بلا

         نگه كن بدين گنبد تيز گرد            كه درمان ازويست و زويست درد

         نه گشت زمانه بفرسايدش            نه آن رنج و تيمار بگزايدش‏

         نه از جنبش آرام گيرد همى            نه چون ما تباهى پذيرد همى‏

         از و دان فزونى از و هم شمار            بد و نيك نزديك او آشكار

 

                       

گفتار اندر آفرینش کیهان

         از آغاز بايد كه دانى درست            سرمايه گوهران از نخست‏

         كه يزدان ز ناچيز چيز آفريد            بدان تا توانائى آرد پديد

         سرمايه گوهران اين چهار            برآورده بى‏رنج و بى‏ روزگار

         يكى آتشى بر شده تابناك            ميان آب و باد از بر تيره خاك‏

         نخستين كه آتش بجنبش دميد            ز گرميش پس خشكى آمد پديد

         و زان پس ز آرام سردى نمود            ز سردى همان باز ترّى فزود

         چو اين چار گوهر بجاى آمدند            ز بهر سپنجى سراى آمدند

         گهرها يك اندر دگر ساخته            ز هر گونه گردن بر افراخته‏

         پديد آمد اين گنبد تيز رو            شگفتى نماينده نو بنو

         ابرده و دو هفت شد كدخداى            گرفتند هر يك سزاوار جاى‏

         در بخشش و دادن آمد پديد            ببخشيد دانا چنانچون سزيد

         فلكها يك اندر دگر بسته شد            بجنبيد چون كار پيوسته ش

      چو دريا و چون كوه و چون دشت و راغ            زمين شد بكردار روشن چراغ‏

          بباليد كوه آبها بر دميد                   سر رستنى سوى بالا كشيد

         زمين را بلندى نبد جايگاه            يكى مركزى تيره بود و سياه‏

         ستاره برو بر شگفتى نمود            بخاك اندرون روشنايى فزود

         همى بر شد آتش فرود آمد آب            همى، گشت گرد زمين آفتاب‏

         گيا رست با چند گونه درخت            بزير اندر آمد سرانشان ز بخت‏

         ببالد ندارد جز اين نيروئى            نپويد چو پويندگان هر سوئى‏

         و زان پس چو جنبنده آمد پديد            همه رستنى زير خويش آوريد

         خور و خواب و آرام جويد همى            و زان زندگى كام جويد همى‏

         نه گويا زبان و نه جويا خرد            ز خاك و ز خاشاك تن پرورد

         نداند بد و نيك فرجام كار                   نخواهد از و بندگى كردگار

         چو دانا توانا بد و دادگر                    از ايرا نكرد ايچ پنهان هنر

         چنينست فرجام كار جهان            نداند كسى آشكار و نهان‏

                       

گفتار اندر ستایش خرد

        كنون اى خردمند وصف خرد            بدين جايگه گفتن اندر خورد

         كنون تا چه دارى بيار از خرد            كه گوش نيوشنده زو بر خورد

         خرد بهتر از هر چه ايزد بداد            ستايش خرد را به از راه داد

         خرد رهنماى و خرد دلگشاى            خرد دست گيرد بهر دو سراى‏

         ازو شادمانى و زويت غميست            و زويت فزونى و زويت كميست‏

         خرد تيره و مرد روشن‏روان            نباشد همى شادمان يك زمان‏

         چه گفت آن خردمند مرد خرد            كه دانا ز گفتار او بر خورد

         كسى كو خرد را ندارد ز پيش            دلش گردد از كرده خويش ريش‏

         هشيوار ديوانه خواند ورا              همان خويش بيگانه داند ورا

         ازوئى بهر دو سراى ارجمند            گسسته خرد پاى دارد ببند

         خرد چشم جانست چون بنگرى            تو بى‏چشم شادان جهان نسپرى‏

         نخست آفرينش خرد را شناس            نگهبان جانست و آن سه پاس‏

         سه پاس تو چشم است و گوش و زبان            كزين سه رسد نيك و بد بى‏گمان‏

          خرد را و جان را كه يارد ستود            و گر من ستايم كه يارد شنود

         حكيما چو كس نيست گفتن چه سود            ازين پس بگو كافرينش چه بود

         توئى كرده كردگار جهان            ببينى همى آشكار و نهان‏

         بگفتار دانندگان راه جوى            بگيتى بپوى و به هر كس بگوى‏

         ز هر دانشى چون سخن بشنوى            از آموختن يك زمان نغنوى

         چو ديدار يابى بشاخ سخن             بدانى كه دانش نيايد ببن‏

                       

بنام خداوند جان و خرد                       كزين برتر انديشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جاى                      خداوند روزى‏ده رهنماى‏

         خداوند كيوان و گردان سپهر                   فروزنده ماه و ناهيد و مهر

         ز نام و نشان و گمان برترست                    نگارنده برشده پيكرست‏

         به بينندگان آفريننده را                        نبينى مرنجان دو بيننده را

         نيابد بدو نيز انديشه راه                         كه او برتر از نام و از جايگاه‏

         سخن هر چه زين گوهران بگذرد                    نيابد بدو راه جان و خرد

         خرد گر سخن برگزيند همى                   همان را گزيند كه بيند همى‏

         ستودن نداند كس او را چو هست               ميان بندگى را ببايدت بست‏

         خرد را و جان را همى سنجد اوى            در انديشۀ سخته كى گنجد اوى‏

         بدين آلت راى و جان و زبان                        ستود آفريننده را كى توان‏

         به هستيش بايد كه خستو شوى                ز گفتار بى‏كار يك سو شوى‏

         پرستنده باشى و جوينده راه                   بژرفى بفرمانش كردن نگاه‏

         توانا بود هر كه دانا بود                         ز دانش دل پير برنا بود

         از اين پرده برتر سخن گاه نيست          ز هستى مر انديشه را راه نيست‏