پاسخ دادن زال موبدان را

زمانى پر انديشه شد زال زر            بر آورد يال و بگسترد بر

         و زان پس بپاسخ زبان برگشاد            همه پرسش موبدان كرد ياد

         نخست از ده و دو درخت بلند            كه هر يك همى شاخ سى بر كشند

         بسالى ده و دو بود ماه نو            چو شاه نو آيين ابر گاه نو

         بسى روز مه را سر آيد شمار            برين سان بود گردش روزگار

         كنون آنكه گفتى ز كار دو اسپ            فروزان بكردار آذر گشسپ‏

         سپيد و سياهست هر دو زمان            پس يكدگر تيز هر دو دوان‏

         شب و روز باشد كه مى بگذرد            دم چرخ بر ما همى بشمرد

         سديگر كه گفتى كه آن سى سوار            كجا بر گذشتند بر شهريار

         از ان سى سواران يكى كم شود            بگاه شمردن همان سى بود

         نگفتى سخن جز ز نقصان ماه            كه يك شب كم آيد همى گاه گاه‏

         كنون از نيام اين سخن بر كشيم            دو بن سرو كان مرغ دارد نشيم‏

         ز برج بره تا ترازو جهان            همى تيرگى دارد اندر نهان‏

         چنين تا ز گردش بماهى شود            پر از تيرگىّ و سياهى شود

         دو سرو ان دو بازوى چرخ بلند            كز و نيمه شاداب و نيمى نژند

         برو مرغ پرّان چو خورشيد دان            جهان را از و بيم و اميد دان‏

         دگر شارستان بر سر كوهسار            سراى درنگست و جاى قرار

         همين خارستان چون سراى سپنج            كزو ناز و گنجست و هم درد و رنج‏

         همى دم زدن بر تو بر بشمرد            هم او بر فرازد هم او بشكرد

         بر آيد يكى باد با زلزله            ز گيتى بر آيد خروش و خله‏

         همه رنج ما ماند زى خارستان            گذر كرد بايد سوى شارستان‏

         كسى ديگر از رنج ما بر خورد            نپايد برو نيز و هم بگذرد

         چنين رفت از آغاز يك سر سخن            همين باشد و نو نگردد كهن‏

         اگر توشه‏مان نيكنامى بود            روانها بران سر گرامى بود

         و گر آز ورزيم و پيچان شويم            پديد آيد آنگه كه بى‏جان شويم‏

         گر ايوان ما سر بكيوان برست            از ان بهره ما يكى چادرست‏

         چو پوشند بر روى ما خون و خاك            همه جاى بيمست و تيمار و باك‏

         بيابان و آن مرد با تيز داس            كجا خشك و تر زو دل اندر هراس‏

         تر و خشك يكسان همى بدرود            وگر لابه سازى سخن نشنود

         دروگر زمانست و ما چون گيا            همانش نبيره همانش نيا

         بپير و جوان يك بيك ننگرد            شكارى كه پيش آيدش بشكرد

         جهان را چنينست ساز و نهاد            كه جز مرگ را كس ز مادر نزاد

         ازين در در آيد بدان بگذرد            زمانه برو دم همى بشمرد

   ‏

                       

پژوهش كردن موبدان از زال

چنين گفت پس شاه گردن فراز            كزين هر چه گفتيد داريد راز

         بخواند آن زمان زال را شهريار            كز و خواست كردن سخن خواستار

         بدان تا بپرسند از و چند چيز            نهفته سخنهاى ديرينه نيز

         نشستند بيدار دل بخردان            همان زال با نامور موبدان‏

         بپرسيد مر زال را موبدى            ازين تيز هش راه بين بخردى‏

         كه از ده و دو تاى سرو سهى            كه رستست شاداب با فرهى‏

         از ان بر زده هر يكى شاخ سى            نگردد كم و بيش در پارسى‏

         دگر موبدى گفت كاى سر فراز            دو اسپ گرانمايه و تيز تاز

         يكى زان بكردار درياى قار            يكى چون بلور سپيد آبدار

         بجنبند و هر دو شتابنده‏اند            همان يكدگر را نيابنده‏اند

         سديگر چنين گفت كان سى سوار            كجا بگذرانند بر شهريار

         يكى كم شود باز چون بشمرى            همان سى بود باز چون بنگرى‏

         چهارم چنين گفت كان مرغزار            كه بينى پر از سبزه و جويبار

         يكى مرد با تيز داسى بزرگ            سوى مرغزار اندر آيد سترگ‏

         همى بدرود آن گياه خشك و تر            نه بردارد او هيچ از ان كار سر

         دگر گفت كان بر كشيده دو سرو            ز درياى با موج برسان غرو

         يكى مرغ دارد بريشان كنام            نشيمش بشام آن بود اين ببام‏

         ازين چون بپرّد شود برگ خشك            بران بر نشيند دهد بوى مشك‏

         از ان دو هميشه يكى آبدار            يكى پژمريده شده سوگوار

         بپرسيد ديگر كه بر كوهسار            يكى شارستان يافتم استوار

         خرامند مردم از ان شارستان            گرفته بهامون يكى خارستان‏

         بناها كشيدند سر تا بماه            پرستنده گشتند و هم پيشگاه‏

         و زان شارستان رويشان بدل نگذرد            كس از ياد كردن سخن نشمرد

         يكى بومهين خيزد از ناگهان            بر و بومشان پاك گردد نهان‏

         بدان شارستان رويشان نياز آورد            هم انديشگان دراز آورد

         بپرده درست اين سخنها بجوى            بپيش ردان آشكارا بگوى‏

         گر اين رازها آشكارا كنى            ز خاك سيه مشك سارا كنى‏

   ‏

                       

گفتارى در بخت زال در نزد ستاره ‏شناسان

          بفرمود تا موبدان و ردان            ستاره‏شناسان و هم بخردان‏

         كنند انجمن پيش تخت بلند            بكار سپهرى پژوهش كنند

         برفتند و بردند رنج دراز            كه تا با ستاره چه دارند راز

         سه روز اندران كارشان شد درنگ            برفتند با زيج رومى بچنگ‏

         زبان بر گشادند بر شهريار            كه كرديم با چرخ گردان شمار

         چنين آمد از داد اختر پديد            كه اين آب روشن بخواهد دويد

         ازين دخت مهراب و از پور سام            گوى پر منش زايد و نيك نام‏

         بود زندگانيش بسيار مر            همش زور باشد هم آيين و فر

         همش برز باشد همش شاخ و يال            برزم و ببزمش نباشد همال‏

         كجا باره او كند موى تر            شود خشك همرزم او را جگر

         عقاب از بر ترگ او نگذرد            سران جهان را بكس نشمرد

         يكى برز بالا بود فرّمند             همه شير گيرد بخمّ كمند

         هوا را بشمشير گريان كند            بر آتش يكى گور بريان كند

         كمر بسته شهرياران بود            بايران پناه سواران بود

   ‏

                       

آمدن زال با نامه سام نزد منوچهر

          پس آگاهى آمد سوى شهريار            كه آمد ز ره زال سام سوار

         پذيره شدندش همه سركشان            كه بودند در پادشاهى نشان‏

         چو آمد بنزديكى‏ء بارگاه            سبك نزد شاهش گشادند راه‏

         چو نزديك شاه اندر آمد زمين            ببوسيد و بر شاه كرد آفرين‏

         زمانى همى داشت بر خاك روى            بدو داد دل شاه آزر مجوى‏

         بفرمود تا رويش از خاك خشك            ستردند و بر روى پراگند مشك‏

         بيامد بر تخت شاه ارجمند            بپرسيد از و شهريار بلند

         كه چون بودى اى پهلو رادمرد            بدين راه دشوار با باد و گرد

         بفرّ تو گفتا همه بهتريست            ابا تو همه رنج رامشگريست‏

         از و بستد آن نامه پهلوان            بخنديد و شد شاد و روشن روان‏

         چو بر خواند پاسخ چنين داد باز            كه رنجى فزودى بدل بر دراز

         و ليكن بدين نامه دلپذير            كه بنوشت با درد دل سام پير

         اگر چه مرا هست ازين دل دژم            برانم كه ننديشم از بيش و كم‏

         بسازم بر آرم همه كام تو            گر اينست فرجام آرام تو

         تو يك چند اندر بشادى بپاى            كه تا من بكارت زنم نيك راى‏

         ببردند خواليگران خوان زر            شهنشاه بنشست با زال زر

         بفرمود تا نامداران همه            نشستند بر خوان شاه رمه‏

         چو از خوان خسرو بپرداختند            بتخت دگر جاى مى‏ساختند

         چو مى خورده شد نامور پور سام            نشست از بر اسپ زرّين ستام‏

         برفت و بپيمود بالاى شب            پر انديشه دل پر ز گفتار لب‏

         بيامد بشبگير بسته كمر            بپيش منوچهر پيروزگر

         برو آفرين كرد شاه جهان            چو برگشت بستودش اندر نهان‏

   ‏

                       

دلخوشى دادن سام سيندخت را

چو شد ساخته كار خود بر نشست            چو گردى بمردى ميان را ببست‏

         يكى ترگ رومى بسر بر نهاد            يكى باره زير اندرش همچو باد

         بيامد گرازان بدرگاه سام            نه آواز داد و نه بر گفت نام‏

         بكار آگهان گفت تا ناگهان            بگويند با سرفراز جهان‏

         كه آمد فرستاده كابلى            بنزد سپهبد يل زابلى‏

         ز مهراب گرد آوريده پيام            بنزد سپهبد جهانگير سام‏

         بيامد بر سام يل پرده دار            بگفت و بفرمود تا داد بار

         فرود آمد از اسپ سيندخت و رفت            بپيش سپهبد خراميد تفت‏

         زمين را ببوسيد و كرد آفرين            ابر شاه و بر پهلوان زمين‏

         نثار و پرستنده و اسپ و پيل            رده بر كشيده ز در تا دو ميل‏

         يكايك همه پيش سام آوريد            سر پهلوان خيره شد كان بديد

         پر انديشه بنشست برسان مست            بكش كرده دست و سر افگنده پست‏

         كه جائى كجا مايه چندين بود            فرستادن زن چه آيين بود

         گر اين خواسته زو پذيرم همه            ز من گردد آزرده شاه رمه‏

         و گر باز گردانم از پيش زال            بر آرد بكردار سيمرغ بال‏

         بر آورد سر گفت كين خواسته            غلامان و پيلان آراسته‏

         بريد اين بگنجور دستان دهيد            بنام مه كابلستان دهيد

         پرى روى سيندخت بر پيش سام            زبان كرد گويا و دل شادكام‏

         چو آن هديه‏ها را پذيرفته ديد            رسيده بهى و بدى رفته ديد

         سه بت روى با او بيك جا بدند            سمن پيكر و سرو بالا بدند

         گرفته يكى جام هر يك بدست            بفرمود كامد بجاى نشست‏

         بپيش سپهبد فرو ريختند            همه يك بديگر بر آميختند

         چو با پهلوان كار بر ساختند            ز بيگانه خانه بپرداختند

         چنين گفت سيندخت با پهلوان            كه با راى تو پير گردد جوان‏

         بزرگان ز تو دانش آموختند            بتو تيرگيها بر افروختند

         بمهر تو شد بسته دست بدى            بگرزت گشاده ره ايزدى‏

         گنهكار گر بود مهراب بود            ز خون دلش ديده سيراب بود

         سر بى‏گناهان كابل چه كرد            كجا اندر آورد بايد بگرد

         همه شهر زنده براى تواند            پرستنده و خاك پاى تواند

         از آن ترس كو هوش و زور آفريد            درخشنده ناهيد و هور آفريد

         نيايد چنين كارش از تو پسند            ميان را بخون ريختن در مبند

         بدو سام يل گفت با من بگوى            از ان كت بپرسم بهانه مجوى‏

         تو مهراب را كهترى گر همال            مر آن دخت او را كجا ديد زال‏

         بروى و بموى و بخوى و خرد            بمن گوى تا با كى اندر خورد

         ز بالا و ديدار و فرهنگ اوى            بران سان كه ديدى يكايك بگوى‏

         بدو گفت سيندخت كاى پهلوان            سر پهلوانان و پشت گوان‏

         يكى سخت پيمانت خواهم نخست            كه لرزان شود زو بر و بوم و رست‏

         كه از تو نيايد بجانم گزند            نه آن كس كه بر من بود ارجمند

         مرا كاخ و ايوان آباد هست            همان گنج و خويشان و بنياد هست‏

         چو ايمن شوم هر چه گوئى بگوى            بگويم بجويم بدين آب روى‏

         نهفته همه گنج كابلستان            بكوشم رسانم بزابلستان‏

         جزين نيز هر چيز كاندر خورد            بيايد ز من مهتر پر خرد

         گرفت آن زمان سام دستش بدست            و را نيك بنواخت و پيمان ببست‏

         چو بشنيد سيندخت سوگند او            همان راست گفتار و پيوند او

         زمين را ببوسيد و بر پاى خاست            بگفت آنچه اندر نهان بود راست‏

         كه من خويش ضحاكم اى پهلوان            زن گرد مهراب روشن روان‏

         همان مام رودابه ماه روى            كه دستان همى جان فشاند بروى‏

         همه دودمان پيش يزدان پاك            شب تيره تا بر كشد روز چاك‏

         همى بر تو بر خوانديم آفرين            همان بر جهاندار شاه زمين‏

         كنون آمدم تا هواى تو چيست            ز كابل ترا دشمن و دوست كيست‏

         اگر ما گنهكار و بد گوهريم            بدين پادشاهى نه اندر خوريم‏

         من اينك بپيش توام مستمند            بكش گر كشى ور ببندى ببند

         دل بى‏گناهان كابل مسوز            كجا تيره روز اندر آيد بروز

         سخنها چو بشنيد از و پهلوان            زنى ديد با راى و روشن روان‏

         برخ چون بهار و ببالا چو سرو            ميانش چو غرو و برفتن تذرو

         چنين داد پاسخ كه پيمان من            درست است اگر بگسلد جان من‏

         تو با كابل و هر كه پيوند تست            بمانيد شادان دل و تن درست‏

         بدين نيز همداستانم كه زال            ز گيتى چو رودابه جويد همال‏

         شما گر چه از گوهر ديگريد            همان تاج و اورنگ را در خوريد

         چنين است گيتى و زين ننگ نيست            ابا كردگار جهان جنگ نيست‏

         چنان آفريند كه آيدش راى            نمانيم و مانديم با هاى هاى‏

         يكى بر فراز و يكى در نشيب            يكى با فزونى يكى با نهيب‏

         يكى از فزايش دل آراسته            ز كمى دل ديگرى كاسته‏

         يكى نامه با لابه دردمند            نبشتم بنزديك شاه بلند

         بنزد منوچهر شد زال زر            چنان شد كه گفتى بر آورده پر

         بزين اندر آمد كه زين را نديد            همان نعل اسپش زمين را نديد

         بدين زال را شاه پاسخ دهد            چو خندان شود راى فرخ نهد

         كه پرورده مرغ بى‏دل شدست            از آب مژه پاى در گل شدست‏

         عروس ار بمهر اندرون همچو اوست            سزد گر بر آيند هر دو ز پوست‏

         يكى روى آن بچّه اژدها            مرا نيز بنماى و بستان بها

         بدو گفت سيندخت اگر پهلوان            كند بنده را شاد و روشن روان‏

         چماند بكاخ من اندر سمند            سرم بر شود بآسمان بلند

         بكابل چنو شهريار آوريم            همه پيش او جان نثار آوريم‏

         لب سام سيندخت پر خنده ديد            همه بيخ كين از دلش كنده ديد

         نوندى دلاور بكردار باد            برافگند و مهراب را مژده داد

         كز انديشه بد مكن ياد هيچ            دلت شاد كن كار مهمان بسيچ‏

         من اينك پس نامه اندر دمان            بيايم نجويم بره بر زمان‏

         دوم روز چون چشمه آفتاب            بجنبيد و بيدار شد سر ز خواب‏

         گرانمايه سيندخت بنهاد روى            بدرگاه سالار ديهيم جوى‏

         روا رو بر آمد ز درگاه سام            مه بانوان خواندندش بنام‏

         بيامد بر سام و بردش نماز            سخن گفت با او زمانى دراز

         بدستورى بازگشتن بجاى            شدن شادمان سوى كابل خداى‏

         دگر ساختن كار مهمان نو            نمودن بداماد پيمان نو

         و را سام يل گفت بر گرد و رو            بگو آنچه ديدى بمهراب گو

         سزاوار او خلعت آراستند            ز گنج آنچه پر مايه‏تر خواستند

         بكابل دگر سام را هر چه بود            ز كاخ و ز باغ و ز كشت و درود

         دگر چارپايان دوشيدنى            ز گستردنى هم ز پوشيدنى‏

         به سيندخت بخشيد و دستش بدست            گرفت و يكى نيز پيمان ببست‏

         پذيرفت مر دخت او را بزال            كه باشند هر دو بشادى همال‏

         سر افراز گردى و مردى دويست            بدو داد و گفتش كه ايدر مه‏ايست‏

         بكابل بباش و بشادى بمان            ازين پس مترس از بد بدگمان‏

         شكفته شد آن روى پژمرده ماه            بنيك اخترى بر گرفتند راه‏

   ‏

                       

خشم گرفتن مهراب بر سيندخت

چو در كابل اين داستان فاش گشت            سر مرزبان پر ز پرخاش گشت‏

         بر آشفت و سيندخت را پيش خواند            همه خشم رودابه بر وى براند

         بدو گفت كاكنون جزين راى نيست            كه با شاه گيتى مرا پاى نيست‏

         كه آرمت با دخت ناپاك تن            كشم زارتان بر سر انجمن‏

         مگر شاه ايران ازين خشم و كين            بر آسايد و رام گردد زمين‏

         بكابل كه با سام يارد چخيد            از ان زخم گرزش كه يارد چشيد

         چو بشنيد سيندخت بنشست پست            دل چاره جوى اندر انديشه بست‏

         يكى چاره آورد از دل بجاى            كه بد ژرف بين و فزاينده راى‏

         و زان پس دوان دست كرده بكش            بيامد بر شاه خورشيد فش‏

         بدو گفت بشنو ز من يك سخن            چو ديگر يكى كامت آيد بكن‏

         ترا خواسته گرز بهر تنست            ببخش و بدان كين شب آبستنست‏

         اگر چند باشد شب دير ياز            برو تيرگى هم نماند دراز

         شود روز چون چشمه روشن شود            جهان چون نگين بدخشان شود

         بدو گفت مهراب كز باستان            مزن در ميان يلان داستان‏

         بگو آنچه دانى و جان را بكوش            و گر چادر خون بتن بر بپوش‏

         بدو گفت سيندخت كاى سرفراز            بود كت بخونم نيايد نياز

         مرا رفت بايد بنزديك سام            زبان بر گشايم چو تيغ از نيام‏

         بگويم بدو آنچه گفتن سزد            خرد خام گفتارها را پزد

         ز من رنج جان و ز تو خواسته            سپردن بمن گنج آراسته‏

         بدو گفت مهراب بستان كليد            غم گنج هرگز نبايد كشيد

         پرستنده و اسپ و تخت و كلاه            بياراى و با خويشتن بر براه‏

         مگر شهر كابل نسوزد بما            چو پژمرده شد بر فروزد بما

         چنين گفت سيندخت كاى نامدار            بجاى روان خواسته خوار دار

         نبايد كه چون من شوم چاره جوى            تو رودابه را سختى آرى بروى‏

         مرا در جهان انده جان اوست            كنون با توم روز پيمان اوست‏

         ندارم همى انده خويشتن            ازويست اين درد و اندوه من‏

         يكى سخت پيمان ستد زو نخست            پس آنگه بمردى ره چاره جست‏

         بياراست تن را بديبا و زر            بدرّ و بياقوت پر مايه سر

         پس از گنج زرّش ز بهر نثار            برون كرد دينار چون سى هزار

         بزرّين ستام آوريدند سى            از اسپان تازى و از پارسى‏]

         ابا طوق زرّين پرستنده شست            يكى جام زر هر يكى را بدست‏

         پر از مشك و كافور و ياقوت و زر            ز پيروزه چند چندى گهر

         چهل جامه ديباى پيكر بزر            طرازش همه گونه گونه گهر

         بزرين و سيمين دو صد تيغ هند            جزان سى بزهراب داده پرند

          صد اشتر همه ماده سرخ موى            صد استر همه باركش راه جوى‏

         يكى تاج پر گوهر شاهوار            ابا طوق و با ياره و گوشوار

         بسان سپهرى يكى تخت زر            برو ساخته چند گونه گهر

         برش خسروى بيست پهناى او            چو سيصد فزون بود بالاى او

         و زان ژنده پيلان هندى چهار            همه جامه و فرش كردند بار

   ‏

                       

بنام خداوند جان و خرد
كزين برتر انديشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جاى
 خداوند روزى‏ده رهنماى‏

         خداوند كيوان و گردان سپهر
فروزنده ماه و ناهيد و مهر

         ز نام و نشان و گمان برترست
نگارنده برشده پيكرست‏

 به بينندگان آفريننده را 
نبينى مرنجان دو بيننده را

نيابد بدو نيز انديشه راه 
كه او برتر از نام و از جايگاه‏

سخن هر چه زين گوهران بگذرد
نيابد بدو راه جان و خرد

 خرد گر سخن برگزيند همى
همان را گزيند كه بيند همى‏

 ستودن نداند كس او را چو هست
ميان بندگى را ببايدت بست‏

خرد را و جان را همى سنجد اوى
در انديشۀ سخته كى گنجد اوى‏

         بدين آلت راى و جان و زبان
 ستود آفريننده را كى توان‏

         به هستيش بايد كه خستو شوى
ز گفتار بى‏كار يك سو شوى‏

         پرستنده باشى و جوينده راه
بژرفى بفرمانش كردن نگاه‏

 توانا بود هر كه دانا بود
 ز دانش دل پير برنا بود

         از اين پرده برتر سخن گاه نيست 
ز هستى مر انديشه را راه نيست‏